मूल्य !

तुम्हाला तुम्ही किती मौल्यवान आहात हे ठावूक आहे का ?

व्यक्तीमत्व विकासाच्या एका वर्गाची सुरवातच नाट्यमय झाली. भाषण देणार्या त्या प्रसिद्ध वक्त्याने खिषातुन 500 रूपयाची नोट काढून उपस्थित सर्वापुढे फडफडवली व ही नोट कोणाला हवी आहे असे विचारले. अर्थात सगळ्यानीच हात वर केले. मग त्या वक्त्याने ती नोट हातात घेवून पार चुरगळून टाकली व परत तोच प्रश्न विचारला. आताही सगळ्यांचे हात वरच झाले. चेहर्यावर आश्चर्य दाखवित आता त्या वक्त्याने ती नोट बूटाने चूरडली, तिच्यावर उड्या मारल्या. आता त्या नोटेची अवस्था बघवत नव्हती ! “आता तरी ही नोट घेणारे कोणी असेल का ?” या त्याच्या प्रश्नाला सगळ्यांनीच हात उंचावून तयारी दाखविली !

वक्ता हसत हसत सगळ्यांना म्हणाला की तुम्ही आताच एक अतिशय मौल्यवान धडा शिकलात ! 500 ची नोट मी हाताने चुरगळली, बूटाने लाथाडली तरी ती पाचेशेची नोटच राहते, तिचे मूल्य जराही कमी होत नाही. प्रत्यक्ष आयुष्यात सुद्धा आपल्यावर अनेक संकटे येतात, आपण कोलमडतो, अपयशाचे फटकारे खातो, आपणच घेतलेले अनेक निर्णय आपल्यालाच गोत्यात आणतात, मग आपण स्वत:लाच दोष देतो, आपण बिनकामाचे आहोत, आपली काही किंमतच नाही, लायकी नाही असे आपल्याला वाटते. पण काहीही झाले तरी तुमचे मूल्य केव्हाही कमी झालेले नसते, होणारही नाही हे पक्के लक्षात ठेवा !

तुम्ही खास असामी आहात हे कधीही विसरू नका ! भूतकाळातल्या अपयशाची सावली तुमच्या उज्वल भविष्यावर कधीही पडू देवू नका !

“VALUE HAS A VALUE ONLY IF ITS VALUE IS VALUED”

दळवी काकांचे काय बरे झाले असेल ? ( भाग 2 )

पहिला भाग पोस्ट केला तेव्हा दूसरा भाग लिहायला लागेल असे खरेच वाटले नव्हते. 80 वर्षाचे दळवीकाका माझी पोस्ट जगाच्या पाठीवर कोठेतरी वाचतील व आपण जिवंत असल्याचे सांगतील असे माझ्या ध्यानी मनी सुद्धा नव्हते. तसे त्यांनी आपण जिवंत आहोत व अमेरिकेत मुलीबरोबर सेटल झालो आहोत असे वाचल्यावर खूप खूप बरे वाटले. अनेक वर्षे पोखरून काढत असलेली खंत दूर झाल्याचे समाधान मिळाले – काही काळ तरी मिळाले. हो काही काळच ! तसे एक मन सांगत होते कशाला आता यात अजून गुंततो आहेत. घे करून मनाचे समाधान, काका सुखरूप आहेत ! पण दूसरे चिकित्सक वृत्तीचे मन मात्र समाधान मानणार नव्हते. दळवी काकांनी एवढे त्रोटक का बरे लिहिले ? मी तर माझा मोबाइल नंबर सुद्धा ब्लॉगवर दिला आहे. त्यांनी नाही निदान त्यांच्या मुलीने तरी संपर्क साधायला हवा होता. अजून एक गोष्ट म्हणजे मी त्या पोस्ट मध्ये त्यांना देय असलेल्या लाखाच्या थकबाकीचा उल्लेख केला होता. त्या अनुषंगाने त्यांनी काहीही चौकशी न करणे शंकास्पदच होते. बाबांची साधी खुषाली त्यांनी विचारू नये हे सुद्धा विचित्रच वाटत होते मला. कदाचित अजून काही दिवसांनी सविस्तर खुलासा करतील, कदाचित फोन सुद्धा करतील म्हणून मी एक आठवडा वाट बघायचे ठरविले. अचानक मला मी ब्लॉगवर टाकलेल्या विडगेटची आठवण झाली. स्टॅट काउंटर माझा ब्लॉग कोणी, कधी, कोठे, केव्हा वाचला याची नोंद ठेवत असतो. पोस्टवर कॉमेंट पोस्ट केल्याची वेळ मी त्या दिवशीच्या विजीटसशी जुळावून बघितली. दळवी काकांची पोस्ट त्या काळात 4 जणांनी वाचली होती व त्यातला एकही अमेरिकेतला नव्हता ! पुढचे दोन दिवस त्या पेजला परत परत भेट देणारा एक युजर मला लोकेट करता आला व तो भारतातला एवढेच नाही तर मुंबईतला होता ! त्याचा आय पी आयडी मी लिहून ठेवला व ते स्टॅटचे पेजच कॉपी-पेस्ट करून ठेवले. अर्थात कोणीतरी टवाळेगिरी करण्यासाठी अशी पोस्ट टाकली असेल अशी शक्यता सुद्धा होतीच ! पण हा टवाळ कोण ते शोधल्याशिवाय मला चैन पडणार नव्हतीच !

दळवी काका युनियनचे काम करीत व त्यांच्या ओळखीही खूप होत्या. दळवी काकांची मी एक फाइलच बनविली व ओळख काढून थेट एका एसीपीलाच भेटलो. हा एसीपी खरेच भला माणूस निघाला. माझे म्हणणे त्याने अगदी शांतपणे ऐकून घेतले. काही मुद्दे क्लियर झाल्यावर त्यांनी मला थेट प्रश्न विचारला की तुम्हाला खरेच याच्या अगदी तळाला जायचे आहे ? मी हो असे ठामपणे सांगताच त्यांनी मग तुम्हीच दळवीकाका बेपत्ता असल्याची लेखी तक्रार आधी आम्हाला द्या असे सांगितले. मी तक्रार लागोलाग कागदावर लिहून काढली व त्यांना दिली. काही विचार करून त्यांनी हा तपास आता सीआयडी मार्फतच केला पाहिजे असे ठरविले. फोनाफोनी झाल्यावर हा तपास गुप्तचर विभागात नव्यानेच दाखले झालेले तरूण अधिकारी संग्राम भोसले यांच्याकडे सोपवायचे ठरले. मी भोसलेंशी तासभर चर्चा केली. भोसलेंनी सगळे शांतपणे ऐकून घेतले व तो आय.पी अ‍ॅड्रेस कोणाचा हे शोधणे व त्या घराच्या विक्रीच्या व्यवहाराचे सर्व पेपर तपासणे हे मुख्य काम असेल व मगच तपासाला नक्की दिशा मिळेल असे सांगितले. आम्ही दोघांनी परस्परांचे मोबाइल नंबर सेव केले व निरोप घेतला. भोसले मला मधून मधून फोन करून अपडेटस देणार होतेच.

इन्स्पेक्टर भोसले तडफेने कामाला लागले. मीरा-रोडच्या निबंधक कार्यालयातुन त्यांनी जागेच्या व्यवहाराची फाइल मागविली. सायबर सेलला आय.पी. अ‍ॅड्रेसवरून तो कोणाचा आहे ती माहिती मागविली. आमच्या पेन्शन विभागातुन दळवींच्या सही व अक्षराचे नमुने गोळा केले. पासपोर्ट कार्यालयाकडून त्यांनी जेडी दळवी व त्यांच्या मुलीचा पासपोर्ट आहे का व असल्यास त्याच्यावरच्या नोंदी मागविल्या. बोगस कागदपत्रांच्या आधारे जागेचे हस्तांतरण केले गेले होते व ज्या इस्टेट एजंटाने हा व्यवहार केला होता त्याचा आय.पी. अ‍ॅड्रेस, पोस्ट वर दळवी जिवंत असल्याची कॉमेंट देणार्याशी तंतोतंत जुळत होता. जागेचे हस्तांतरण सोसायटीच्या मंजूरी शिवाय होतच नसल्याने संस्थेच्या सचिवाचे वागणे सुद्धा संशयास्पद होते. पोलीसी पाश आता सर्व संशयितांभोवती आवळले जावू लागले होते. गुप्तपणे त्यांची प्रत्येक हालचाल टीपली जात होती. प्रकाश घोडके हा इस्टेट एजंट त्या भागात भाईगिरी सुद्धा करीत होता. अनेकांना दमबाजी करून, प्रसंगी मारहाण करून सुद्धा त्याने जागा खाली करून घेतलेल्या होत्या. त्याच्या गुंडगिरीमुळे याची कोणी वाच्यता केली नव्हती किंवा पोलिस ठाणेसुद्धा त्याने बांधून ठेवले असावे. दळवी व त्यांच्या मुलीचे बेपत्ता होणे व त्यांच्या जागेची बोगस कागदपत्रांच्या आधारे विक्री करणे हे दोन वेगवेगळे गुन्हे होते. घोडके बनावट कागद बनवून फ्लॅट विकण्याच्या कटात सहभागी होता हे निश्चित पण त्याने दळवी वा त्यांच्या मुलीचे अपहरण, खून केला असे सिद्ध करणे कठीण होते. बरेच दिवस जागा बंद बघून त्याने ती विकली असेल हे सुद्धा गृहित धरायला हवे होते. दरम्यानच्या काळात पासपोर्ट विभागाकडून मागितलेली माहिती मिळाली. त्यावरून दळवींकडे वैध पासपोर्ट होता तरी ते देशाबाहेर गेल्याची नोंद नव्हती पण त्यांची मुलगी मात्र आपल्या नवर्याबरोबर अमेरिकेत स्थायिक होण्यासाठी रवाना झाली. तारीख होती दळवी बेपत्ता झाल्याचा दूसराच दिवस ! पासपोर्ट कार्यालयाकडून दळवींच्या जावयाचा भारतातला पत्ता मिळाला. पोलिस त्या पत्त्यावर गेले तेव्हा त्यांना माहिती मिळाली की दळवींना हे आंतरजातीय लग्न अजिबात पसंत नव्हते. एकुलत्या एक मुलीने कायमचे परदेशात सेटल व्हावे हे त्यांना साफ नामंजूर होते. मुलीच्या सासर्यांशी त्यांनी अजिबात सख्य ठेवले नव्हते. दळवींच्या मुलीला नवर्याने परदेशात बोलाविले होते. अगदी शेवटच्या दिवशी ती हे सर्व काकांना सांगणार होती पण त्या दिवशी सकाळी घराबाहेर पडलेले काका रात्री उशीरापर्यंत घरी आले नव्हते. दूसर्या दिवशीच्या विमानाने अमेरिकेला जायचे असल्याने घरी चिठी सोडून ती सासरच्या घरी आली होती. शेवट पर्यंत अर्थात दळवी तिला भेटलेच नाहीत. अमेरिकेत गेल्यावर सुद्धा मुलगी वडीलांनी काहीच संपर्क न साधल्याने काळजीत होती. सासर्यांकरवी तिने वडील बेपत्ता असल्याची तक्रार दिली होती. अर्थात त्याचा पाठपुरावा करायला सासरचे कोणीच उत्सूक नव्हते. घोडके या एजंटाने दळवींच्या नावाने कॉमेंट टाकताना मुलीबरोबर अमेरिकेत असल्याचा नेमका उल्लेख कसा केला मग ? त्याला हे कसे कळले असेल ?

भोसलेंनी मग मध्यरात्री प्रकाश घोडके, त्याचे तीन साथीदार, सदनिका हस्तांतरणाला ना हरकत प्रमाणपत्र देणारा सोसायटीचा सचिव यांना उचलले व लॉकअप मध्ये टाकले. घोडकेच्या घरावर धाड टाकून अनेक गोष्टी जप्त केल्या गेल्या. त्यात होते एक चांदीचे नाणे, मुंबई बंदरातील कामगारांच्या पतसंस्थेने आपल्या रौप्य महोत्सवाबद्दल ते सर्व सभासदांना दिलेले होते ! म्हणजे घोडके व दळवी एकमेकांना भेटले होते याची शक्यता खूपच जास्त होती. पहिली विकेट पडली सोसायटीच्या सचिवाची ! पोलिसांच्या प्रश्नांच्या फैरीने तो पार गारद झाला व 25000 रूपयाच्या मोहापायी फारशी विचारपूस न करता या सर्व व्यवहाराला आवश्यक असणारे ना हरकत प्रमाणपत्र त्याने जारी केले होते. अर्थात ज्याने जागा विकत घेतली तो मात्र या सर्वांविषयी अनभिज्ञ होता. घोडके व त्याचे तिन साथीदार मात्र चांगलेच निर्ढावलेले होते. ते ताकास तूर लागू देत नव्हते. सचिवानेच आम्हाला हा व्यवहार करायला भाग पाडले असा त्यांचा बिनतोड बचाव होता. चांदीचे नाणे म्हणे गोदीतल्या एका मित्राने त्याला दिले होते ! मला ब्लॉगबिग काहीही माहीत नाही, मी कोणतीही पोस्ट वाचलेली नाही, कोणीतरी माझे कनेक्शन हॅक करून हे सगळे केले असावे. त्या जागेचा सगळा व्यवहार रोखीत केला असे त्याने सांगितल्यावर जागेच्या विक्रीच्या पैशाचा माग काढायचा मार्ग सुद्धा खुंटला होता. पण भोसले हार मानाणार्यातले नव्हते. प्रकरणात काहीतरी काळेबेरे नक्की होते. त्यांनी घोडके व त्याच्या तिन साथीदारांना वेगवेगळ्या खोलीत डांबले. घोडकेकडे अजिबात लक्ष दिले नाही पण त्याच्या तिन साथीदारांना बोलते केले. केसचा गुंता आता उलगडू लागला होता. त्याच रात्री बाराच्या ठोक्याला भोसले दोन साथीदार घेवून घोडकेच्या लॉक अप मध्ये घूसले. आपल्या साथीदारांनी कबुली दिली असे समजूनही घोडके तोंड उघडायला तयार नव्हता. तेव्हा थर्ड डीग्री वापरण्याशिवाय गत्यंतर नव्हते. थोड्याच वेळात इस्टेट एजंट घोडकेचे उरलेसुरले अवसान गळाले व तो पोपटासारखा बोलू लागला.
’त्या’ काळरात्री घोडके व त्याचे साथीदार मीरा रोड स्टेशनजवळच जमले होते. रात्री उशीरा दळवींना त्यांनी घरी जाताना बघितले व घोडकेला शोधत असलेली नामी संधी मिळाली. या आधी त्याच्या विनंतीला व मग दमदाटीला काकांनी अजिबात भीक घातली नव्हती व जीव गेला तरी जागा विकणार नाही, तुझ्यासारखे छप्पन बघितले असे त्याला सुनावले होते. आता दळवी एकटे होते व रस्तासुद्धा निर्मनुष्य होता. दळवींना त्याच्या साथीदारांनी धरले व फरफटत मोटारीत कोंबले. निर्जन जागी गाडी उभी करून त्यांनी दळवींना अमानुष मारहाण केली. मार देताना मात्र मुका दिला गेला. शरीरावर मारहाणीची कोणतीही खूण दिसणार नाही याची काळजी घेतली होती.पण दळवी कोर्या कागदावर सही करायला तयार झाले नाहीत, म्हातारे असले तरी दळवी हाडापेराने मजबूत होते, त्यांना तावडीत ठेवणे सोपे नव्हते. आता दळवींना जिवंत सोडणे सुद्धा धोक्याचे होते. लोखंडी कांब त्यांच्या डोक्यात घालून त्यांना संपविले गेले. त्यांचे सर्व खिसे उलटपालटे करून त्यातल्या सगळ्या वस्तू त्यांनी ताब्यात घेतल्या. त्यात घराची किल्ली सुद्धा होतीच. मग त्यांचा मृतदेह रूळावर टाकून ते रात्री दोन एकच्या सुमारास त्यांच्या घरात शिरले. घरात मुलीने सोडलेली चिठ्ठी त्यांना मिळाली. घरातले सोने-नाणे, रोख रक्कम त्यांनी लंपास केली व थेट शिर्डी गाठली. सात दिवसाने ते मीरा-रोडला परतले. नंतरचे चार महिने काहीही गडबड झालेली नाही हे बघून जागा विकण्यासाठी ते सज्ज झाले. बाप मेलेला, मुलगी अमेरिकेला गेलेली इतर कोणीही नातेवाइक नाही, तेव्हा बोगस पेपर बनवून ती जागा विकून टाकणे त्यांना जड गेले नाही. सचिवाचे तोंड बंद केले होतेच. ती जागा विकून त्यांनी तब्बल 40 लाख रूपये कमाविले होते. जागेची विक्री केल्यावर त्या व्यवहारासंबंधी चौकशी करायला काकांच्या मित्राचा मुलगा आला होता त्याला त्यांनी पटेलशी कारणे देवून वाटेला लावले होते. काही दिवसापुर्वी मात्र त्याचा साथीदार अशोक कांबळेने त्याला ब्लॉगवर असलेली एक गोष्ट दाखविली. इतरांना ती गोष्ट काल्पनिक वाटली तरी घोडके चांगलाच टरकला. चोराच्या मनात चांदणे. अमेरिकेत असलेली मुलगी हा ब्लॉग नक्की वाचणार व चौकशीच्या भोवर्यात आपण अडकणार अशी भीती त्याच्या मनावर अशोकने ठसविली. फोन करण्यात धोका होता तेव्हा त्या पोस्टवरच दळवी जिवंत आहेत अशी कॉमेंट टाकण्याची बिनतोड आयडीया त्याला सूचली ! अर्थात असे करताना आय.पी. लॉग होतो हे त्यांच्या डोक्यात आलेच नाही. त्या कॉमेंट मुळेच आपले पाप उघडकीला आले यावर एरवी त्याचा विश्वासही बसला नसता ! पोलिसांनी दळवींच्या मुलीच्या सासर्याला व मग सासर्यांनी तिच्या नवर्याला या सर्व प्रकरणाची कल्पना फोन करून दिली. दळवींची मुलगी गरोदर असल्याने धक्का बसेल म्हणून तिला सध्या याची काहीही कल्पना द्यायची नाही असे ठरले.

त्यांनी खून तर व्यवस्थित पचविला होता, जागा विक्रीचा व्यवहारही बिनबोभाट पार पडला होता, अगदी कोणताही पुरावा त्यांनी मागे सोडला नव्हता. त्यांनी जरी काही माग सोडला नाही तरी जेडीकाकानीच माग मागे सोडला होता. एरवी ते कार्ड जर मी त्यांना परत केले असते तर अशी अभद्र शंका माझ्या मनात यायचे काहीही कारणे नव्हते. माझी पोस्ट वाचून ते गुन्हेगार गप्प राहिले असते तरी फारसे काही होणार नव्हते. कदाचित त्यांचा गुन्हा उघडकिला आलाच नसता. एवढे सगळे होवूनही भोसले समाधानी नव्हते. त्यांच्या मते गुन्हा उघडकीला येणे वेगळे व तो न्यायालतात सिद्ध होणे वेगळे. सगळे धागे-दोरे नीट जुळले असते तरी दळवींचा मृतदेह जो पर्यंत हाती लागत नाही, अगदी त्याचा अवशेष , तो पर्यंत खुनाचा आरोप शाबित करणे कठीण आहे. घोडकेने जरी मृतदेह रेल्वे रूळावर ठेवल्याची कबूली दिली असली तरी कोणत्याच पोलिस स्टेशनातल्या रूळावरील मरणाच्या नोंदीत त्याचा पडताळा येत नव्हता. कदाचित घोडकेने मृतदेहाची दूसर्या मार्गाने विल्हेवाट लावली का हे जाणून घेण्यासाठी पोलिसांनी त्याचा कमालीचा छळ केला पण तरीही घोडके रेल्वे मार्गावर मृतदेह टाकला या म्हणण्यावर ठाम राहिला. आरोपपत्र दाखल करण्याच्या शेवटच्या दिवसापर्यंत पोलिस थांबले पण कोणताही इनपुट न मिळाल्याने पोलिसांनी प्रत्यक्ष मारहाणीत कमी सहभाग असलेल्याला माफीचा साक्षीदार केले. पोलिसांनी पत्रकार परिषद घेवून या सर्व गुन्ह्याची उकल कशी केली ते कथन केले. सर्वच क्षेत्रातुन पोलिसांचे कौतुक झाले. आपली पहिलीच केस तडफेने सोडविणार्या निरीक्षक भोसलेंना पोलिस पदक मिळाले. घोडके व त्याच्या दोन साथीदारांवर फसवणुक, अपहरण, मारहाण, जबरी चोरी, खून व मृतदेहाची विल्हेवाट लावणे असे आरोप लावले गेले. सोसायटीच्या सचिवावर सुद्धा खटला चालविला गेला. खटला कोर्टात भयंकर गाजला. त्याची रोजची सुनावणी अनेक वर्तमानपत्रे पहिल्या पानावर छापत होती. दळवी काकांचा खून झाला असे उघड झाले असले तरी त्यांच्या मृतदेहाचे काय झाले या विचाराने मी मात्र अस्वस्थच होतो.

खटल्याची सर्व सुनावणी पुर्ण झाली, निकालाला अजून थोडा अवधी होता. गुन्हेगारांना जबर शिक्षा होणार याची खात्री असली तरी त्यांना फाशी होणार नाही याचे दु:ख होतेच. अचानक इन्स्पेक्टर भोसल्यानी फोन करून मला ताबडतोब त्यांच्या कार्यालयात बोलावून घेतले, त्यांचा आवाज भलताच उत्तेजित वाटत होता. मी टॅक्सी करून पोलिस मुख्यालय गाठले. भोसल्यांना भेटायला कोणी मारवाडी आला होता. सुरतमध्ये एक मोफत रूग्णालय व त्याला जोडूनच एक अनाथाश्रम तो चालवित होता. त्याने सांगितलेली माहीती विस्मयकारक होती. त्याला नक्की तारीख आठवत नसली तरी साधारण वर्षापुर्वी शेवटची लोकल पकडून तो विरारला चालला होता. गाडी आधी सिग्नलला थांबली होती. पिवळा सिग्नल मिळताच गाडी वेग घेत असतानाच मोटारमन जोरजोरात हॉर्न वाजवित होता म्हणून त्यांनी दारातुन बघितले. रूळावर कोणी व्यक्ती आडवी पडली होती व हॉर्नचा आवाज ऐकून सुद्धा बाजूला होत नव्हती.गाडी हळू असल्याने ती थांबविणे मोटारमनला शक्य झाले. या मारवाड्याने गाडीतुन उडी मारली व त्या माणसाला रूळातुन बाजूला काढले. तो अर्धवट शुद्धीत होता. त्यांनी त्याला डब्यात घेतले. विरारला गाडी आल्यावर रीतसर तक्रार नोंदवून उपचारासाठी त्याला संजीवनी रूग्णालयात त्या मारवाड्याने दाखल केले. रूग्ण बरा झाला तरी डोक्याला मार लागल्याने त्याला बोलता येत नव्हते. त्याच्या खिषात काहीच नव्हते, मुका मार व बसलेला धक्का या मुळे तो आपल्या संवेदनाच हरवून बसला होता. शेवटी या मारवाड्यानेच त्याला आपल्या अनाथाश्रमात आणले. पेपरात रोज येत असलेली केसची सुनावणी त्याच्या कानावर आली होती व तो थेट भोसल्यानांच भेटायला आलेला होता. आम्ही लगेचच त्या मारवाड्याच्या गाडीतुन सुरतला निघालो. व्हिलचेयर बसलेला ’तो’ माणूस म्हणजे दळवी काकाच होते ! खरेच काका जिवंत होते. डोक्यात रक्ताच्या गुठळ्या झाल्याने त्यांना स्मृती दगा देत होती. बोलता येत नव्हते व हाता पायात त्राण उरले नव्हते. मला बघितल्यावर त्यांच्या चेहर्यावरचे भाव झरझर बदलत गेले व शेवटी तो ताण त्यांना असह्य झाला व हाताने त्यांनी डोके गच्च दाबून धरले व मला निघायची खूण केली. डॉक्टरांच्या मते थोडी खर्चिक शस्त्रक्रीया केल्यास गुण येण्याची खूप शक्यता होती. दळवी जिवंत असल्याने त्यांच्या मुलीला सगळी कल्पना दिली गेली. तिने लगेचच भारतातच यायचे ठरविले. वडीलांवर शस्त्रक्रीया करण्यास तिने परवानगी दिली व पैशाची सुद्धा सोय केली.

दळवी जिवंत असल्याने पोलिसांनी नवीन घडामोडींकडे न्यायालयाचे लक्ष वेधले व सुधारीत आरोपपत्र दाखल करण्याची परवानगी व मुदत मागितली ती अर्थातच न्यायालयाने मान्य केली. आपल्या मुलीला त्यांनी लगेच ओळखले . दरम्यान दळवींवरील शस्त्रक्रीया यशस्वी झाली. ते चांगले चालते-बोलते झाले, भूतकाळातील गोष्टी त्यांना हळूहळू आठवू लागल्या. भारतातले सर्व सोपस्कार झटपट उरकून मुलगी त्यांना घेवून सरळ अमेरिकेलाच रवाना झाली. मधल्या काळात न्यायालयाने आरोपींना 2 ते 10 वर्षाच्या सश्रम कारावासाच्या सजा सुनावल्या, या तपासासाठी पोलिसांनी घेतलेल्या परीश्रमाची न्यायालयाने खास दखल घेवून त्यांचे मुक्त कंठाने कौतुक केले. भारतात प्रथमच आय.पी. अॅसड्रेसचा वापर पुरावा म्हणून केला गेला होता व न्यायालयाने सुद्धा त्याची दखल घेतली होती. माझ्या ब्लॉगगिरीचे सुद्धा कौतुक झालेच !

आता माझ्या मनात काहीही शंका उरली नाही ! नि:शंक पणे मी आता लिहू शकतो की हो, की दळवी काका जिवंत आहेत, अमेरिकेत आहेत आपल्या मुलीकडे --- व हो आता नातवासोबत सुद्धा, मजेत आयुष्य घालवित आहेत !

दळवी काकांचे काय बरे झाले असेल ?

जे.डी दळवी पोर्ट ट्रस्टच्या सेवेतुन माझ्या बाबांच्याही पाच वर्षे आधी निवृत्त झाले होते. त्यांची बायको काही वर्षापुर्वीच वारली होती व एकुलत्या एक मुलीबरोबर ते मीरा रोडला राहत होते. मी वडाळ्याला ऑफिसच्या खोलीत रहात असताना अनेक योग जुळून आले. आई-वडील घरी रहायला आले होते. जेडी काका काही कामासाठी कॉलनीत आले होते, योगायोगाने त्यांची माझी कॉलनीत गाठ पडली. वडील घरी आहेत, या गप्पा मारायला, म्हटल्यावर ते लगेच माझ्या बरोबर घरी यायला निघाले. बाबांना सुद्धा जुना मित्र अकस्मात भेटल्याने फार आनंद झाला. गोदीतला सुवर्णकाळ, अनेक गमती जमती, सध्या काय चालले आहे, राजकारण, साहीत्य, ज्योतिष अशा अनेक स्थानकातुन चर्चेची गाडी रमतगमत चालली होती. दुपारी घरी आलेल्या काकांना बाबांनी रात्रीचे जेवूनच जा असा आग्रह केला व तो त्यांना मान्य करावाच लागला. चर्चा अध्यात्म्याच्या स्थानकात आली व मी लगेच खाली उतरलो ! तरी त्यांच्या गप्पांकडे माझा कान होताच. मरण या विषयावर चर्चा चालली असताना काकांनी अचानक मला बोलावून एक कार्ड माझ्या हातात टेकविले. त्या कार्डावर त्यांचे नाव, पत्ता, दूरध्वनी क्रमांक, रक्तगट असे सगळे सुवाच्य अक्षरात लिहिलेले होते. असे कार्ड प्रत्येक म्हातार्याने जवळ ठेवलेच पाहिजे म्हणजे काही अपघात झाल्यास मदत करणार्या व्यक्तीला आपली नीट माहीती मिळते. अर्थात मी सुद्धा याला दूजोरा दिला. निघतो , निघतो म्हणत निघू पाहणारे काका रात्री 10 वाजले तरी काढता पाय घेत नव्हते. गप्पांचा ओघ थांबता थांबत नव्हता. शेवटी मी मग आता इकडेच मुक्काम करा, सकाळीच निघा असे सूचवताच मात्र काका ताडकन उठून बसले ! घरी गेलेच पाहिजे, कितीही उशीर झाला तरी असे सारखे बोलत ते स्टेशनकडे जायला निघाले. मी त्यांना स्टेशनावर सोडायला निघालो होतो पण काही गरज नाही, अगदी सरळ रस्ता आहे, मी जातो हळूहळू असे म्हणून सगळ्यांचा निरोप घेवून ते निघाले सुद्धा !

त्यानंतर साधारण महीना झाला असेल. मी नवीन पाकिट घेतले व पहिल्या पाकिटातल्या सर्व कामाच्या वस्तू नवीन पाकिटात भरू लागलो. दळवी काकांचे कार्ड सुद्धा त्यात दिसताच मी चमकलो, कमाल झाली, म्हणजे त्या दिवशी मी ते कार्ड त्यांना परत केलेच नाही व त्यांनी सुद्धा परत मागितले नाही. दळवी काकांच्या घरी मी लगेच फोन लावला. बेल तर वाजत होती पण कोणी फोन उचलत नव्हते. दूसर्या दिवशी वेगवेगळ्या वेळी मी त्या नंबरावर फोन लावत होतो व कोणी तो घेत नाही म्हटल्यावर मी जरा चरकलोच. काय झाले असेल ? या घटनेने माझी अस्वस्थता एवढी वाढली की शेवटी मीरा-रोडला त्यांच्या घरी जायचे मी ठरवले. तिकडे गेल्यावर मात्र अधिकच चक्रावलो. घराला कुलुप होते म्हणून शेजार्यांकडे चौकशी केली तर कळले की ते बराच काळ , निदान एक महिना घरी आलेलेच नाहीत. त्यांची नोकरी करणारी मुलगी सुद्धा आलेली नाही. दार बंदच आहे. हे सांगत असतानाच पेपरवाला अजूनही त्यांच्या दारात टाकत असलेल्या पेपरचा ढीग त्यांनी दाखविला. मी ते जुने पेपर चाळले तेव्हा मला अजून एक धक्का बसला, माझ्या घरून ते रात्री जे निघाले होते ते अजून घरी पोहचलेच नव्हते ! कोणा नातलगाकडे गेले म्हणावे तर मुलीचे काय ? ती का घरी येत नाही अजून ? त्यांची ओळख पटविणारे कार्ड माझ्याकडेच राहिले म्हणून मला एकापेक्षा एक अभद्र शंकांनी पार पोखरून टाकले. माझ्या घरून निघताना त्यांना अपघात झाला असल्यास त्यांची ओळख कशी पटणार होती ? मदत करणारा वा पोलिस तरी कोणाशी संपर्क साधणार होते ? कदाचित ओळख पटविणारी अजून एखादी खूण त्यांच्या खिषात असू सुद्धा शकते, उदा. पास – पण नाही, ते तर निवृत्त झाले आहेत पाच वर्षापुर्वीच, आता कशाला पास ठेवत असतील ? त्यांच्याकडे एखाद्या बँकेचे कार्ड असण्याची शक्यता सुद्धा कमीच होती – आणि तसे असते तर त्यांच्या घरी निरोप घेवून कोणीतरी आले असतेच ना ? शेजार्यांकडे नक्की चौकशी झाली असती, पण तसे काहीही झाले नव्हते. काय बरे झाले असेल दळवी काकांचे ?

जसे जसे दिवस जात होते , माझ्या डोक्यातुन दळवीकाकांचे काय झाले असावे हा किडा जरा कमी वळवळू लागला होता. पण केव्हातरी अकस्मात ही गोष्ट आठवून खंत वाटायचीच. असेच एकदा मला सूचले की दळवी काका महिन्याचे पेन्शन तरी घेत असतील , त्यावरून काही तपास लागू शकेल. मी लगेच आमची पेन्शन ब्रँच गाठली. दळवी काकांनी पेन्शन न घेता फंडच घेतला होता तेव्हा तो मार्ग सुद्धा बंद झाला ! त्यांच्या सोबत निवृत्त झालेल्यांना जसे जमेल तसे गाठून दळवींचा पत्ता विचारला पण दुर्दैवाने काका त्या कोणाच्याच संपर्कात नव्हते. परत पुढचे काही दिवस दळवी काकांचे काय झाले असेल या प्रश्नाने पोखरून टाकले ! मग मी अनेक पोलिस ठाणी पालथी घातली, त्या दिवशी नोंदलेल्या गेलेल्या अपघाती मृत्यूंच्या सर्व केसेस तपासल्या. ज्यांची ओळख पटली नाही अशा एक-दोन केस सापडल्या पण फोटोवरून काहीही ठोस निष्कर्श मात्र मला काढणे शक्य झाले नाही. असेच एकदा त्यांच्या मुलीचा नेटवरून धांडोळा घ्यायचा प्रयत्न केला, ऑर्कुट, फेसबुक, ट्वीटर – सगळे ट्राय करून बघितले पण हाती काहीही लागले नाही. असेच वर्ष उलटले. वाटणारी टोच, खंत बरीच कमी झाली होती आणि अचानक कळले की युनियनने डी.ए संबंधीची एक जुनी केस जिंकली. तिचा परीणाम म्हणून 1985 ते 1988 या काळात निवृत्त झालेल्यांना लाखभराची थकबाकी मिळणार आहे. म्हणजे दळवींच्या घरी सुद्धा चेक गेला असणारच, काय झाले असेल त्याचे ? मी परत पेन्शन विभागात गेलो. परत धक्का बसला – पत्र चक्क “या नावाचा कोणी इथे रहात नाही” असे लिहून परत आले होते ! कदाचित मधल्या काळात काकांनी जागा विकली सुद्धा असेल , याचा अर्थ माझ्या घरून गेल्यावर तरी निदान ते बराच काळ जिवंत होते. म्हणजे स्वत:ला दोषी मानायची काही गरज नाही, मनावरचे ओझे अचानक हलके झाल्यासारखे वाटले पण तरीही एकदा मीरा-रोडला जावून आल्या शिवाय मला चैन पडणार नव्हतीच.

मीरा रोडला दळवींच्या घरावर आता पाटी नव्हती. म्हणजे ते इकडे राहत नाही हे तर नक्की झाले ! नवीन घर घेतलेली व्यक्ती त्यांना नक्की भेटली असणारच तेव्हा त्यांच्याशी बोललो की सगळ्या शंका फिटल्याच ! पण नाही – नवीन राहात असलेला भाडोत्री होता, त्याने एका एजंट मार्फत ही जागा भाड्याने घेतलेली होती. सोसायटीच्या सचिवाने पॉवर ऑफ अॅलटॉर्नीच्या सहाय्याने सगळा व्यवहार झाला असल्याने दळवी इथे यायचा प्रश्नच उपस्थित होत नाही असे सांगितले. एजंटने फार कामात असल्याचे दाखवून मला बाहेरचा रस्ता दाखविला तेव्हा मात्र मला अजून एका शंकेने घेतले. नक्कीच काहीतरी काळेबेरे असले पाहिजे. एकटा म्हातारा माणूस बघून कोणीतरी षडयंत्र रचून त्यांचे घर बळकाविले असण्याची शक्यता होतीच शिवाय त्यांचा जीव सुद्धा कशावरून घेतला नसेल ? पैशाकरीता हल्ली कोण काय करेल याची आपण कल्पनासुद्धा करू शकणार नाही. पण मग त्यांच्या मुलीचे काय झाले असेल ? ती कोठे गायब झाली ?

पोलिसात तक्रार तरी काय आधारावर द्यायची ? निव्वळ त्यांची ओळख पटविणारे कार्ड ते माझ्या घरी विसरले व मग त्यांचा पत्ता लागत नाही अशी तक्रार दिली तर पोलिस मलाच आत टाकतील , वर्षभर का गप्प बसलात असे विचारल्यावर काय सांगायचे ? परत त्यांची तरूण मुलगी गायब आहे असे सांगितले तर अजून गोत्यात येवू ! या निमित्ताने मी त्यांची जी महिती काढली ती पोलिस माझ्या विरूद्धच पुरावा म्हणून वापरतील ! नकोच ते !

बस झाल्या या शंका-कुशंका ! दळवी काकांचे काय झाले हा विचार आता मनातुन काढून टाकायलाच हवा ! नाहीतर मलाच वेड लागेल वेड ! पण तुम्हाला काय वाटते ? काय झाले असेल ’त्यांचे’ ? काय अजून करायला हवे होते मी ? त्यांचे कार्ड जर मी त्यांना लगेच परत केले असते तर हा सगळा गुंता झालाच नसता ! तसेही मग दळवी कधी आपल्या घरी आले होते हे सुद्धा मी विसरलो असतो ! पण ------ खरेच काय झाले असेल दळवीकाकांचे ?

बोरूडेचे कोडे !

बोरूडे हा खाकी वर्दीतला नराधम म्हणे फरारी आहे ! राज्याच्या उपमुख्यमंत्र्यांनी चीड व्यक्त करून सुद्धा तो सापडत नाही यावर शेंबडे पोर सुद्धा विश्वास ठेवणार नाही ! पोलिस दलात नुसती दलदल माजली आहे व रोजच त्यांच्या अब्रूचे धिंडवडे निघत आहेत. लोकांना आता गुंड परवडले पण वर्दीतले हे गुंड आवरा असे झाले आहे. राजरोस चोर्या, दरोडे, डाके घातले जात आहेत, बँका लुटल्या जात आहेत आणि पोलिस अबलांचे रक्षण करण्याऐवजी त्यांच्या अब्रूचेच धिंडवडे काढत आहेत ! गुन्हेगार उजळ माथ्याने समाजात वावरत आहेत व पोलिसांनाच तोंड दाखवायची चोरी झाली आहे !

बोरूडे फरारी आहे म्हणजे नक्की काय प्रकार आहे ? फरारी असलेला हा नीच माणूस खालच्या न्यायालयात अटकपुर्व जामिनासाठी अर्ज करतो, तो फेटाळला जाताच तो आता हाय कोर्टात अर्ज करीत आहे ! या सगळ्या गोष्टी फरारी असलेला व बडतर्फ (की निलंबित ? ) इसम कसा करू शकतो ? तो आपल्या वकिलाशी संपर्क कसा साधतो ? चर्चा कशी करतो ? त्याला काय गुप्त होण्याची कला अवगत झाली आहे का ? सरकारने बोरूडे हा फरारी आहे असे घोषित केले आहे तेव्हा त्याला वकिल तरी कसा मिळतो ? तो बेशरम वकिल पैशासाठी काळा डगला चढवितो व बोरूड्याची बाजू मांडायला न्यायालयात येतोच कसा ? न्यायदेवता आधी फरारी माणसाला शोधून दे नाहीतर तुझा डगला उतरविते असा हग्या दम त्या वकिलाला कसा देत नाही ? फरारी व्यक्तीची बाजू मांडणार्याला पोलिस आपला हिसका का दाखवू शकत नाहीत ? का पोलिसांनीच डोळ्यावर झापडे बांधले आहे ? आणि हे म्हणे स्कॉटलंड यार्डपेक्षा सरस पोलिस खाते ! गुन्हेगार राजरोस जामिनावर मोकाट सुटतात व बलात्कारी पोलिस फरारी होतात ! वा रे कायदा व सुव्यवस्था !

गृहमंत्री आबा पाटील म्हणे नेक इसम आहेत ! पेपरवाल्यांनी नेक म्हणून कोणी नेक होत नसते, त्यासाठी ठोस कृती हवी ! सगळे पोलिस दलच बरखास्त करायची वेळ आली आहे पण एवढी हिंमत म्हणा वा धडाडी, तडफ आबांत वा एका तरी राजकारण्यात आहे का ?

सचिनला व्यवहार समजतो का ?

सचिनच्या कोणा निकटवर्तीयाने आजच्या पेपरात एक बातमी मस्त पेरली आहे ! सचिनने म्हणे एका मद्य विकणार्या कंपनीला नकार दिला ! तब्बल 20 कोटींचा प्रस्ताव त्याने म्हणे धुडकाविला. लहान वयातच धवल यश मिळालेल्या आपल्या मुलाने तंबाखू , मद्य उत्पादनांच्या जाहीराती करू नयेत असे त्याच्या वडीलांचे मत होते.

मला बुवा असे काही वाचले की भलतेच प्रश्न पडतात ! मुळात कोणीतरी सोडलेली गुटख्याची पुडी पेपरवाल्यांनी कशाला चावायला हवी होती ? या बातमीवर सचिनचे मत जाणून न घेताच, शहानिशा न करताच त्यांनी ती छापलीच का ? देशात मद्य व तंबाखूच्या उत्पादनांना जाहिरात करायला उघड बंदी असताना असा प्रस्ताव मद्य बनविणार्या कंपनीने दिलाच कसा ? का पेग वर पेग रीचवून टाइट झाल्यावरच हा प्रस्ताव सचिनला दिला गेला होता ? सचिन जाहिरात करणार नाही, इतर मात्र करतात, हे इतर कोण ? मी तरी अशी जाहिरात कोणी खेळाडूच काय कसलेल्या अभिनेत्यांनी सुद्धा केल्याचे बघितलेले नाही ! म्हणजे जाहिरात बघताना तसे सुरवातीला वाटते खरे पण प्रत्यक्षात ती सीडी, बिसलेरी पाणी , सोडा, अशा निरूपद्रवी उत्पादनांची जाहिरात असते . अर्थात हे शेवटी नीट बारक्या अक्षरातले बघितल्यावरच कळते ! मग अशा जाहीरातीला नकार देवून 20 कोटी सचिनने ठोकरले असतील तर तो लक्ष्मीचा अपमानच नव्हे काय ? मराठी माणसाला व्यवहार कळत नाही पण त्याची बायको तर गुजु आहे ना ? सचिन दोन दशके लोकप्रियतेच्या शिखरावर आहे, आताच त्याला अशी विचारणा झाली होती का ? झाली असेल तर तेव्हाही त्याने नकारच दिला असणार, मग तेव्हा या पुड्या का सुटल्या नाहीत ? का 20 कोटी कमी वाटले म्हणून हे दबावतंत्र ? सचिन शीतपेयांच्या जाहीरातीत असतो ती आरोग्याला चांगली आहेत का ? शीतपेयांचा उत्पादन खर्च चार आणे सुद्धा नसतो व ती भरमसाठ नफ्याने निव्वळ जाहिरातबाजी करून खपविली जातात, अगदी ज्या गावात पाणी सुद्धा प्यायला मिळणार नाही, लोकांना एकवेळच्या जेवणाची भ्रांत आहे तिकडे सचिन शीतपेयाचे क्रेटच्या क्रेट ओततो, हे कसे चालते बुवा ? सचिन “बुस्ट इज ए सिक्रेट ऑफ माय एजर्नी” असे सांगतो ते सुद्धा खरेच का ? सचिनचा धर्म तेव्हा कोठे जातो ?

सचिन, देशातच काय जगात तुझे अब्जावधी चाहते आहेत, त्यातही तरूण जास्त ! तूझा प्रत्येक शब्द तरूणाई झेलेल. सचिन, तुला खरेच वाटते की देशातली तरूण पिढी निर्व्यसनी, सुदृढ, निकोप व्हावी ? मग फक्त एकच कर – जेव्हा जेव्हा लोकांसमोर बोलायचा प्रसंग येइल तेव्हा बेडरपणे सांग की माझ्या यशाचे गुपित दारू वा सिगारेट नाही तर निर्व्यसनीपणा आहे ! दणकट शरीराचे रहस्य कोणतेही शक्तीवर्धक नाही तर नियमित व्यायाम आहे ! यश मिळविण्यासाठी वा साजरे करण्यासाठी, अपयशाचे दु:ख पचविण्यासाठी दारू वा सिगारेटची काहीही गरज नाही ! दारू , सिगारेट, गुटखा ही व्यसने तुमचे आयुष्य बरबाद करतील, त्यांना चार हात दूर ठेवा ! दारू, सिगारेट वा गुटख्याला तू निव्वळ जाहीरातीतला नकार देवून चालणार नाही तू त्याचा धिक्कार करायला हवास ! खेळताना तुझ्याकडून ज्या अपेक्षा बाळगतो त्याहून ही अपेक्षा पुरी करणे नक्कीच कठीण नाही !

टाटांचे मीठ !

उद्योगपती टाटा लवकरच टाटा समुहाच्या अध्यक्षपदावरून पाय-उतार होणार आहेत. त्यांचा वारसदार कोण असेल या बाबत सुद्धा अनेक वावड्या उठत आहेत. पण खुद्द टाटा निवृत्तिनंतर हरीनामाचा गजर करीत बसणार आहेत का ? नक्कीच नाही. टाटा नॅनो गाडीतुन भारतभर भ्रष्टाचार विरोधी यात्रा काढतील असेही नाही ! टाटांची अलिकडील विधाने वाचून ते राजकारणात शिरणार असेच दिसते.

10 वर्षापुर्वी टाटा उद्योग समुहाकडे विमानसेवा सुरू करण्यास परवाना देण्यासाठी म्हणे कोणी दहा कोटी मागितले होते. रतन टाटांना एवढेच आठवते ! कोणी मागितले होते, नक्की कशासाठी मागितले होते, ते त्यांनी दिले का ? या पैकी कोणात्याच प्रश्नाचे उत्तर देण्यास ते बांधील नाहीत ! अर्थात मीठाला जागणार्या पेपरवाल्यांना मथळे सजवायला एवढे खूप झाले की ! तुम्हाला आम्हाला अगदी रेशनिंग कार्ड काढण्यासाठी, गॅसचे कनेक्शन मिळविण्यासाठी, वाहन परवाना काढण्यासाठी, मुलांच्या शाळा-कॉलेजात प्रवेशासाठी पैसे मागितले जातात त्याची बातमी होत नाही, पण अब्जाधीश असलेल्या टाटांकडे फक्त दहा कोटी मागितले तर केवढे अकांड-तांडव ! टाटांचे विमान कधी उडलेच नाही तेव्हा याचा अर्थ काय काढायचा ? टाटांनी बाणेदारपणे लाच देणे नाकारले म्हणून भारतीय जनता दर्जेदार विमानसेवेला मुकली ? की टाटांना 10 कोटी फायद्याच्या मानाने जास्त वाटले ? आता पर्यंतचा टाटा उद्योगसमुहाचा डोलारा एका पैची सुद्धा लाच न देता उभारला गेला का ? या कालावधीत ज्यांनी विमानसेवा काढल्या त्या सर्वानी लाच देवूनच परवाने घेतले का ? दरम्यानच्या काळात राडीया टेपकांड उघड झाले. टाटांचा नैतिकतेचा बुरखा टराटरा फाडला गेला ! इतर उद्योगपतींसारखेच टाटा उचापती करणारे आहेत हे जगजाहीर झाले. नाकाने कांदे सोलणारे रतन टाटा आता न्यायालयात जावून या टेप फूटल्याच कशा याची चौकशी करण्याची मागणी करीत आहेत. आता 2जी घोटाळ्याला भाजपाप्रणीत रालोआ सरकारचा धरसोडपणा सुद्धा कारणीभूत आहे अशी नवीच पुडी टाटांनी सोडली आहे. धरसोड धोरणाने म्हणे सरकारचा अब्जावधी रूपयाचा महसूल बुडाला ? देशाच्या बुडणार्या महसूलाची काळजी टाटांनी करावी हेच एक नवल ! अर्थात हे शहाणपण त्यांना आधी का सूचले नाही याचीच खरेतर चौकशी केली पाहिजे. रालोआच्याच काळात फायद्यात चालणार्या अनेक सरकारी कंपन्या अल्प मोबदल्यात खाजगीकरणाच्या गोंडस नावाखाली उद्योगी घराण्यांच्या दावणीला बांधल्या गेल्या. स्वत: टाटांनी बख्खळ फायदा कमाविणारा विदेश संचार निगम हा उपक्रम आपल्या घशात घातला, सॉफ्टवेयर क्षेत्रातली अग्रणी सरकारी कंपनी सीएमसी आपल्या दावणीला अल्प मोबदल्यात बांधली, आता अजीर्ण झाल्यावर टाटांना ढेकरा येत आहेत !



भारतीय वृत्तपत्रे ही कोणाना-कोणा उद्योग्यपतीच्या दावणीला बांधलेली आहेत. नवाकाळकारांच्या भाषेत भांडवलदारांचे जनानखाने म्हणजे भारतीय वृत्तपत्रे ! त्यांचे संपादक म्हणजे त्यांनी साखळीने बांधलेले कुत्रे ! मालकाने छू म्हणतात हे संपादक एक मुखाने आपल्या संपादकियातुन भुंकू लागतात ! त्याने डोळे वटारताच उगी रहातात. टाटा म्हणजे सचोटी, कार्यक्षमता व गुणवत्ता अशी प्रतिमा भारतीय जनमानसात आहे. पण वास्तव काय आहे ? टाटाच कशाला, एकही भारतीय उद्योगपती परदेशी स्पर्धेला तोंड देण्यास समर्थ नाही. चांगली सेवा देवून फायदा कमाविण्याचा मार्ग एकाही भारतीय कंपनीने चोखाळलेला नाही. सवलतींच्या कुबड्या, लांड्यालबाड्या, काळा बाजार, कृतिम टंचाई, नफेखोरी, फसवणुक, करबुडवेगिरी व दडपशाही याच मार्गाने भारतीय उद्योगांनी त्यांचे उद्योग चालविले व वाढविले. सरकारी धोरणे आपल्या उद्योगाला धार्जिणी कशी होतील व प्रतिस्पर्ध्याला मारक कशी होतील यातच यांची कार्यक्षमता दिसून येते पण दर्जा वाढवावा, संशोधन करावे या बाबत मात्र सगळा आनंद आहे. रतन टाटांनी सुरवातीच्या काळात टाटा समूह भंगारातच काढायला घेतला होता. अनेक कंपन्या त्यांनी फूकून टाकल्या, सुत गिरण्यातुन टाटांनी अंग काढून घेतले. देशातले उद्योग फूकून टाकणारे टाटा विदेशातील बंद पडलेल्या उद्योगात मात्र रस दाखवितात, अवाच्या सवा मोबदला देवून ते ताब्यात घेतात या मागचे अर्थकारण सामान्यांच्या कधी लक्षात येणारच नाही ! अंबानींच्या स्पर्धेत ते टीकू शकले नाहीत, मुंबईतील वीज वितरण कंपनी त्यांना ताब्यात घेता आली नाही, टेलिफोन सेवेत सुद्धा त्यांना मागल्या दाराने प्रवेश करावा लागला, अर्थात त्यांच्या टाटा इंडीकॉमच्या सीडीएमए सेवेला लोकांनी केव्हाच टाटा केला आहे ! टाटा म्हणे अनवधानाने लाखात कार देतो म्हणून बोलून बसले, आता टाटांचा शब्द म्हणजे शब्द ! टाटांचा शब्द पाळण्यासाठी त्यांना जमीन, पाणी, वीज फूकटात देणे सरकारचे कर्तव्यच नव्हे का ? एवढ्याने काय होते, लाखात कार द्यायला करात सुद्धा सुट द्यायलाच हवी, जाचक कामगार कायदे बाजुला ठेवायला हवेत. समाजवादाची माळ ओढणार्या बंगाल सरकारने ते सुद्धा केले. चांगली कसदार जमीन नाममात्र मोबदला देवून सरकारनेच अधिग्रहीत करून ती टाटांना दिली. प्रकल्पाचे गाडे मार्गी लागले. पण ममता बॅनर्जींना वा शिंगूरवासियांना पटविणे काही टाटांना जमले नाही, शेवटी हा प्रकल्प बंगालातुन टाटांना गुंडाळावा लागला( ती अल्पमोली, बहुगुणी जमीन मात्र टाटांनी सरकारला परत केलेली नाही , करणारही नाहीत ! ) व कोणी जागा देते का जागा अशी साद घालायला लागली. इतर राज्यांप्रमाणे महाराष्ट्र सरकारने सुद्धा टाटांना रेड कारपेट पांघरले होते पण टाटा काही मराठी मीठाला जागले नाहीत व त्यांनी थेट गुजरातची वाट धरली. एवढे सगळे फूकटात लाटून सुद्धा टाटांना लाखात नॅनो काही देता आलीच नाही,आता लोकच नॅनोला नो नो म्हणत आहेत ते अलाहिदा !

अनेक वर्षापुर्वी मीठात आयोडीनची कमतरता असते व त्यामुळे लहान मुलांची निकोप वाढ होत नाही असा अहवाल मिळताच सरकारने साध्या मीठावर बंदी घातली व आयोडीनयुक्त मीठाची सक्ती केली ! डोक्यावर मीठ घेवून विकणारे मीठवाले देशोधडीला लागले. जे मीठ 30 पैसे किलो भावाने मिळायचे तेच टाटा मग 10 रूपये किलोने विकू लागले. योगायोग म्हणजे आयोडीन असलेले मीठ तेव्हा फक्त टाटा केमिकलच बनवित होती ! टाटा खाल्ल्या मीठाला जागले नसतील पण टाटांचे मीठ खावून सगळा देशच नमकहराम झाला !

चला तर, टाटांच्या आयोडीनयुक्त मीठाला जागून सगळे एक सुरात म्हणा “रतन टाटांचा जय हो !”

डकवर्थ-लुइस सूत्र !

हातात कधीही बॅट न घेतलेल्या इंग्लंडातील डकवर्थ-लुइस नामक दोन सांख्यिकी तज्ज्ञांनी अनेक एकदिवसीय सामन्यांचा अभ्यास करून म्हणे एक सूत्र शोधले ! कोणत्याही कारणाने एक दिवसीय सामन्यात व्यत्यय येवून वेळ वाया गेल्यास, हे सूत्र वापरून सामन्याचा निक्काल लावला जातो ! 1996 साली झिम्बाब्वे व इंग्लंडच्या सामन्यापासून हे सूत्र वापरले जात आहे. चौफेर टीका होवून सुद्धा याचा वापर चालूच आहे. न्युझीलंड विरूद्धचा चौथा एक दिसवीय सामना या नियमाने आपण 13 धावांनी हरलोच असतो पण पठाणने पठाणी दणका दाखवून ती मॅच जिंकून दिली व परत एकदा या नियमावर प्रश्नचिन्ह उभे राहीले !

पाच दिवस चालणारी कसोटी अनिर्णीत राहिली तर चालते पण एका दिवसात संपणार्या सामच्याचा निक्काल लावलाच पाहिजे हा अट्टाहास का ? का हे सर्व फिक्सरच्या सोयीसाठी केले आहे ? शेकडा एक टक्का सामनेच पावसाने व कमी प्रकाशाने निकाली सुटत नसतील तर ते अनिर्णीत म्हणून करा की जाहीर ! काय बिघडणार काय आहे त्याने ? या नियमाचा पायाच मुळी ठीसूळ आहे. जितक्या विकेट बाकी व जितकी षटके बाकी तितकी धावा होण्याची शक्यता जास्त – हा या नियमाचा पाया आहे. क्रिकेटसारख्या बेभरवशी खेळाला असे सूत्रात अडकविणेच मुर्खपणाचे आहे. एकदिवसीय सामन्यात महत्व धावांनाच आहे, तुम्ही किती विकेट गमाविल्या याला नाही. पहिल्या संघाने 2 विकेट गमावून तिनशे धावांचे आव्हान दिले व प्रतिस्पर्धी संघाने अगदी 9 विकेट गमावून ते शेवटच्या चेंडूवर जरी पार केले तरी तोच संघ विजयी ठरतो. हातात असलेल्या विकेट कोणीच जमेला धरत नाही. सुरवातीची फळी ढेपाळल्यावर तळाच्या फलंदाजांनी नेटाने खेळून सामना वाचविल्याची अनेक उदाहरणे आहेत. क्रिकेटमधली अनिश्चीतताच या खेळाच्या लोकप्रियतेला कारण आहे. या सूत्राचा अतिरेक झाल्यास टीम मध्ये एखादा डी/एल रुल तज्ञ्ज घ्यावा लागेल किंवा मग पीसीवरच खेळून निकाल लावावा लागेल. हे नक्कीच क्रिकेटला मारक आहे.

या नियमाचा धांडोळा नेटवर घेतला तेव्हा अनेक नवीन मुद्दे समजले. या नियमावर होणारी मुख्य टीका म्हणजे हातात असलेल्या विकेटवर जास्त भर दिला आहे. या मुळे 300 धावांचे आव्हान घेवून एखादी टीम पावसाळी वातावरणात मैदानात उतरली व पहिल्या पंचवीस षटकात एकही विकेट न गमाविता त्यांनी अगदी 125 धावा जरी काढल्या व पाउस पडल्यास तो संघ विजयी ठरेल ! तसेच हे नियम ठरविताना पॉवर प्लेचा विचार केलेला नाही, ज्यात कर्णधार त्याच्या मर्जीप्रमाणे क्षेत्ररक्षणाचे निर्बंध लादू शकतो. कधी एखादा संघ पिंच हीटर म्हणून तळाचा फलंदाज वर पाठवितो. अगदी आठव्या नंबरावर सुद्धा अनेक नामांकित फलंदाज बॅट परजून जातात जसे पोलार्ड, हरभजन. ( क्लूसनर आता खेळत नाही पण या नंबरावर फलंदाजी करून द. आफ्रिकेला याने अनेक विजय मिळवून दिले होते.) कधी चांगली गोलंदाजी टाकणार्या खेळाडूची षटके कर्णधार स्लॉग ओवरसाठी राखून ठेवतो. गेल्या 20-30 वर्षात हा खेळ अधिक वेगान झाला आहे. आधी साठ षटकांच्या खेळात जेमतेम 250 धावा व्हायच्या, आता पन्नास षटकात 434 धावा सुद्धा विजयासाठी अपुर्या पडलेल्या आहेत ! हवामानाची स्थिती, खेळपट्टीचा लौकिक, दोन संघाचे तौलनिक बल या गोष्टींना सुद्धा सूत्रात बांधणे अशक्यच आहे.

एवढ्या सगळ्या त्रूटी असूनही हा नियम या आधी सामन्याचा निकाल लावण्यासाठी जे नियम लावले जात होते त्या पेक्षा बराच बरा आहे ! सगळ्यात खतरनाक नियम होता “बेस्ट स्कोअरींग ओवर्स” ! म्हणजे पहिल्या संघाने तीनशे धावा केल्या व त्यात पाच षटके निर्धाव होती, दूसर्या संघाच्या डावात जर व्यत्यय आला व पाच षटकांचा खेळ कमी करावा लागला तरी त्यांचे लक्ष तीनशे धावांचेच राहील ! विश्वकरंडकात (1992) पावसाआधी आफ्रिकेला 13 चेंडूत 22 धावा करायच्या होत्या, पावसाचा व्यत्यय आल्यावर या नियमाने त्यांना आव्हान दिले गेले एका चेंडूत 21 धावा करण्याचे ! इथे जर डी/एल नियम लावला असता तर आफ्रिकेला एका चेडूत पाच धावा करायला लागल्या असत्या ! दगडापेक्षा वीट मऊ ! पन्नास षटकाच्या सामन्यात व्यत्यय आल्यास पंचवीसाव्या षटकापर्यंत कोणी जास्त धावा केल्या होत्या त्याला विजयश्री बहाल करण्याचा प्रयोग सुद्धा करून झाला होता. ज्या क्षणी सामना व्यत्यय आल्याने थांबविला गेला तेव्हाच्या स्कोअरची तुलना करून निर्णय द्यायची पद्धत सुद्धा काही काळ वापरली गेली होती.

Duckworth-lewis.com या संकेत स्थळाच्या FAQ सदरात या सूत्रावर घेण्यात येणार्या अनेक आक्षेपांचे निराकारण सोदाहरण केले गेले आहे, तसेच 2004 साली या सूत्रात अनेक शक्यता जमेला धरून बदल करण्यात आले आहेत. आधी साधे कोष्टक वापरून या नियमाने सुधारीत लक्ष निश्चित करता येत असे, आता मात्र त्या करीत संगणकाचा वापर मस्ट आहे ! या नियमाबाबत सर्वसाधारण घेतले जाणारे आक्षेप व निराकारण इथे देवून हा लेख गुंडाळतो आहे.

1) कधी कधी पहिल्या डावात व्यत्यय आल्यास दूसर्या संघाला तेवढ्याच षटकात जास्त धावा का कराव्या लागतात ?
पहिला संघ 50 षटके पुर्ण खेळायला मिळणार असे जमेस धरून डावाची उभारणी करीत असतो. सुरवातीला पायाभरणी झाल्यावर, हातात विकेट ठेवून शेवटच्या दहा षटकात हल्लाबोल केला जातो. चाळीस षटकात दोनशे धावा करणारा संघ विकेट हातात असतील तर पुर्ण षटके खेळल्यावर 270-300 धावा नक्की करू शकतो. चाळीसाव्या षटकात पावसाचा व्यत्यय आल्यास त्यांच्या मनसुब्यावर पाणी पडते. पाठलाग करणार्याला संघाला आधीपासूनच माहीती असते की त्यांना 40 षटकात दोनशे धाव करायच्या आहेत व ते अगदी पहिल्या चेंडूपासून हल्लाबोल करू शकतात. तेव्हा समान न्याय मिळण्यासाठी सुधारीत आव्हान 225 धावांचे देणेच योग्य आहे !

2) दोन्ही संघातील खेळाडूंचे तौलनिक बल, मैदानाचा इतिहास, क्षेत्ररक्षण मर्यादा याचा विचार का केला जात नाही ?
साधा कॅलक्युलेटर वापरून सुधारीत लक्ष काढता यावे म्हणून या गोष्टी आधी जमेला घेतल्या नव्हत्या. अर्थात सुधारीत आवृत्तीत या सर्व गोष्टींना योग्य ते महत्व दिले गेले आहे पण या साठी संगणक असणे आवश्यक आहे !

3) बदली खेळाडूचा नियम जमेला धरला आहे का ?
सुधारीत आवृत्तीत तशी सोय आहे पण आता हा नियमच बाद झाला आहे !

तेव्हा क्रिकेट न खेळलेल्या या जोडगोळीचे योगदान आता मान्य करायलाच हवे – तसे शरद पवारांनी कधी हातात बॅट घेतली होती का ?!

क्रेडीट कार्ड पहावे काढून आणि मग वापरून !

1990 च्या सुमारास कोणी “कार्ड देते का कार्ड” असे विचारीत मी अनेक बँकाचे उंबरे झिजवले होते. उधारीवर खरेदी करणे हा हेतू मात्र अजिबात नव्हता. मला कार्ड हवे होते बाहेरगावच्या गाड्यांची तिकिटे काढण्याकरीता ! माझ्या बहीणीचे लग्न झाले होते, तिचे सासर सांगलीला होते व मंत्रालयातुन तिची सांगलीला बदली अजून व्हायची होती. त्यामुळे शनिवार-रविवार तिचे सांगली-मुंबई-सांगली सुरूच असायचे व त्याची तिकिटे मला काढावी लागत. रांगेचा मला अगदी मनस्वी कंटाळा आहे. अगदी दवाखान्यात जरी गेलो आणि दोन पेशंटनंतर जरी माझा नंबर असला तरी प्रचंड रांग आहे असे म्हणत मी सरळ घर गाठतो. रेल्वेची तिकिटे संगणकावर मिळत असली तरी रांग लावायला लागायचीच ! असेच एकदा कळले की रेल्वेने आता क्रेडीट कार्ड धारकांसाठी वेगळी खिडकी सुरू केली आहे व तिकडे गर्दी अजिबात नसते. लगेच कार्ड घ्यायचा ध्यास मी घेतला. अर्थात त्या काळी क्रेडीट कार्ड मिळणे एवढे सोपे नव्हते. मोजक्याच बँका या व्यवसायात होत्या व त्यांचे निकष सुद्धा खूप काटेकोर होते. या निमित्ताने कार्ड देणार्या बँकांच्या कारभाराचे अनेक मजेशीर अनुभव आले. ग्रिंडलेज बँक पिन कोड 400037 , मी रहायचो तोच, वडाळ्याचा, अजिबात कार्ड देत नसे, का तर म्हणे या भागात झोपडपट्टी जास्त होती ! सिटी बँक फक्त अधिकारी असेल तर कार्ड देत असे. अजून एक गंमत म्हणजे पोलिस व वकिल यांना कोणतीही बँक कार्ड जारी करीत नसे ! (कदाचित अजूनही देत नसतील ! ) मी पडलो सरकारी कारकून, माझा पगार जरी नियमात बसत असला तरी पदातला कारकून शब्द गोची करायचा. आमच्याकडे खाजगी कंपन्याचे शिपाई येत, त्यांचे पद असे Junior Executive ! वचने किम दरीद्रता ? पगार माझ्यापेक्षा अर्धा जरी असला तरी त्यांना कार्ड मिळे ! ही मंडळी कार्डाचा मनमुदार वापर करीत व लाखाची बिले थकवित, कार्ड कंपन्या मग त्यांच्या हातापाया पडून शेवटी अर्ध्या रकमेवर पाणी सोडून तडजोड करीत. ( या मुळेच मग बँका वसूलीसाठी पठाणी उपाय योजू लागल्या असाव्यात !). अनेक बँकाची नकारघंटा ऐकून झाल्यावर बँक ऑफ इंडीयाचा एक एजंट माझ्याकडे आला. मी व माझ्या एका मित्राने त्याच्यामार्फत “इंडीया कार्ड” साठी अर्ज केला. आता अर्ज केल्यानंतर चार दिवसात कार्ड मिळते तेव्हा आम्हाला दोन महीन्यानंतर बॅलार्ड पियरच्या शाखेत जावून चौकशी करायची होती. अर्थात दोन महिने थांबून आम्ही त्या शाखेत गेलो तेव्हा तुमच्या कार्यालयातुन पडताळणी अहवाल न आल्याचे कळले. तीस हजार कर्मचारी असलेली आमची कंपनी कशाला अशी पडताळणी करीत बसणार आहे ? ते पत्र केराच्या टोपलीतच गेले असणार ! मी मग मिनतवार्या करून पडताळणी पत्र स्वत:च माझ्या विभागात नेवून दिले. त्या विभागात ओळख निघाल्याने ते लगेच भरून मी स्वत:च शाखेत आणले पण बँकेने ते घेतले नाही. त्यांना म्हणे ते रीतसर पोस्टानेच यायला हवे होते ! शेवटी मी परत आमच्या विभागात जावून ते पोस्ट करायची व्यवस्था केली ! मग आठवड्याने शाखेत गेलो तेव्हा एकदाचे कार्ड मला मिळाले !

कार्ड घेवून मी वीटीच्या संगणक आरक्षण केंद्रात गेलो आणि बघतो तो काय, कार्डासाठी असणार्या दोन खिडक्यांवर डबल गर्दी होती. मग कळले की तांत्रिक बिघाडामुळे कार्ड काउंटर बंद होते. पुढच्या वेळी गेलो तेव्हा दोन पैकी एक खिडकी बंद असल्याने भलीमोठी रांग होती. तिसर्यावेळी गर्दी कमी होती, नंबर सुद्धा आला पण माझे कार्ड काही केल्या चालत नव्हते ! मग कळले की बँक ऑफ इंडीयाच्या कार्डात हा प्रोब्लेम नेहमीचाच होता. कार्ड बदलण्यासाठी मग बँकेच्या नरीमन पॉइंटच्या कार्ड विभागात जावे लागले. चवथ्या वेळी बँकेकडून “हॉट लिस्ट” आली नसल्याचे कारण सांगून कार्ड नाकारले गेले ! पाचव्या वेळी नव्या उत्साहाने रांगेत उभा राहिलो तेवढ्यात एका सूचनेकडे लक्ष गेले. कार्डावरून तिकिट काढण्यासाठी प्रत्येक व्यवहारामागे रेल्वे 30 रूपये जास्तीचे घेणार होती ! मग मात्र माझा कार्ड वापरून रेल्वे तिकिट काढायचा उत्साह पार मावळला. त्या नंतर काही वर्षानी सगळे योग जुळून आले व मी कार्ड वापरून औरंगाबाद ते मुंबई असे देवगिरी एक्सप्रेसचे तिकिट काढले पण ते होते वेटलिस्टेड ! अंतिम चार्ट बनेपर्यंत ते कन्फर्म झाले नाही. ते रद्द करण्यासाठी गेल्यावर कळले की कार्डाने काढलेल्या तिकिटीचा रोख परतावा मिळत नाही, तुम्ही स्टेशन मास्टरला भेटा. मग पुन्हा एक अर्ज भरावा लागला, त्यावर स्टेशन मास्टरची सही व शिक्का घेतला व रजिस्टर्ड पत्राने तो अर्ज हैद्राबादला पाठवावा लागला. हे सर्व सोपस्कार केल्यावर मला परतावा दोन महीन्याने मिळाला व ते क्रेडीट मला द्यायला बँकेने अजून दोन महीने घेतेले ! कार्ड नाकारले जायचा मग मी धसकाच घेतला होता. कार्डावरून खरेदी करायचो पण लाज जावू नये म्हणून रोख पण बाळगायचो ! एकदा असेच दादरला विंडो शॉपिंग करीत असताना एक शर्ट पीस खूप आवडला व मास्टर कार्डचा लोगो बघून त्या दूकानात शिरलो. शर्टाचे कापड घेतल्यावर त्यावर मॅचिंग पॅण्टपीस सुद्धा घेणे आलेच. मोठ्या रूबाबात कार्ड पुढे केले तेव्हा मालकाने मला एक बोर्ड दाखविला “लिंक तुटल्याने कार्ड स्वीकारण्यात येणार नाही” अजून एक बोर्ड होता तो म्हणजे “कार्ड असल्यास लिंक असल्याची आधी खात्री करून घ्यावी” ! माझ्याकडे पैसे नसल्याने भलतीच पंचाईत झाली. सेल्समन तर कापड सुद्धा कापून तयार होता ! शेवटी मी खिसे उलटे पालटे करून पन्नास रूपये जमविले व ते इसारा म्हणून दिले व दूसर्या दिवशी घरून पैसे आणून तो व्यवहार पुर्ण केला !

आत्तासारखी आपल्या कार्डाचे व्यवहार / बिल संगणकावर बघायची तेव्हा सोय नव्हती. कार्डाचे बिल ( अर्थात वेळेत मिळाले तर ! ) शाखेत स्वत: नेवून भरावे लागे. कितीही आधी बिल भरले तरी बँकेच्या मुख्यालयात त्याची नोंद होत नसे व बिलात विलंब आकार लावला जाई. मग आपल्यालाच सगळे पुरावे देवून ते बिल दुरूस्त करायला लागत असे. थोडक्यात सोय कमी व मनस्ताप जास्त असाच प्रकार होता. शेवटी मी ते कार्ड न वापरण्याचा निर्णय घेतला. सर्व सोपस्कार पार पाडल्यावर सुद्धा बँक ऑफ इंडीया मी परत केलेल्या कार्डाचे बिल पुढेची काही वर्षे इमाने-इतबारे, दंडासह पाठवित होती !

मध्ये केव्हातरी टेली-मार्केटींग करणार्या गोड आवाजाला भुलून मी स्टेट बँकेचे रेल्वे कार्ड घ्यायचे ठरविले. हे कार्ड म्हणे 100% फ़्री होते तसेच या कार्डावरून रेल्वे पास वा तिकिट काढल्यास त्याला वेगळा सेवा आकार द्यावा लागणार नव्हता ! होकार कळविताच दूसर्याच दिवशी एजंट घरी आला व त्याने कार्ड फूकट असल्याला दुजोरा दिला म्हणून मी बाकी सोपस्कार पुर्ण केले. त्या नंतर मात्र ताप सुरू झाला. आठवडयानंतर मोबाइलवर वेळी अवेळी फोन येवू लागले. सुरवात , मी कार्डासाठी अर्ज केला आहे त्याची छाननी करतो आहोत अशी असे व मग कळे की तो तद्दन मार्केटींग कॉल होता ! कार्ड मला मिळायच्या आत (जे पुढे कधी मिळालेच नाही !) बिल मात्र मिळाले व त्यात वार्षिक फी 500 रूपये लावली होती. मी लगेच बँकेच्या कस्टमर केयरला फोन लावला तेव्हा कळले की फ्री कार्डाची कोणतीच स्किम नाही. म्हणजे माझी चक्क फसवणुकच केली गेली होती. मी तत्काळ ते कार्ड रद्द केले.पुढचे काही महीने मला विलंब आकारासह बिल मात्र येतच होते. शेवटी एक कडक इमेल पाठविल्यावर हा प्रकार थांबला !

मधल्या काळात या क्षेत्रात तंत्रामुळे आमूलाग्र बदल झाला व कार्डाचे अप्रूप राहिले नाही. बहुतेक सर्व बँकाने आपली कार्डे आणली व कार्ड मिळणे खूपच सुलभ झाले. सिटी बँकेचे कार्ड मला एका आठवड्यात मिळाले होते. या कार्डाचे बिल ऑनलाइन बघता यायचे, इमेलने यायचे व इ.सी.एस.ने भरता येत होते. सिटी बँकेचे कार्ड मी का परत केले त्याची वेगळी कहाणी आहे , ती केव्हातरी सांगेनच पण त्यानंतर आजतागायत मी आयसीआयसीआय बँकेचे कार्ड वापरीत आहे. माझे अनेक मित्र माझे कार्ड वापरून अनेक ऑनलाइन व्यवहार करतात, त्यांचा रांग लावायचा त्रास वाचतो मला रीवार्ड पॉइंट मिळतात. एक मित्र तर म्हणतो सुद्धा “मुर्ख माणसे क्रेडीट कार्ड बाळगतात, शहाणी माणसे त्यांच्याशी मैत्री करतात “ ! मी एकदाही लेट पेमेंट चार्ज भरलेला नाही ! असे ग्राहक बँकेला कसे चालतात असा प्रश्न मला अनेकदा पडतो ! म्हणजे अशाने बँकेचा धंदा कसा चालणार हो ! क्रेडीट कार्ड ( तसेच डेबिट कम एटीएम कार्ड सुद्धा ! ) हा आता माझ्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे व त्यासाठी थोडे जास्त पैसे मोजावे लागले तरी मला चालते. अगदी हॉटेलात वेटरला टीप सुद्धा मी कार्डानेच देतो ! दुधवाला, इस्त्रीवाला, रीक्षावाला, चणेवाला, पेपरवाला असे अनेक वाले कार्ड स्वीकारू लागले आहेत असे स्वप्न मला अगदी पहाटेसुद्धा पडते ! मुंबई सारख्या शहरात खिषात एक पै सुद्धा न बाळगता भटकण्याचे धाडस या कार्डाच्या जीवावरच तर मला करता येते !

नावातला घोळ !

माझे संपूर्ण नाव एकही चूक न करता सरकार दरबारी नोंदले जायचा प्रसंग विरळाच ! एकनाथ जनार्दन मराठे या नावात एकनाथ लिहीताना फारशी चूक कोणी करत नाही पण जनार्दनचे जनार्धन मात्र हमखास होते ! मराठे हे आडनाव अनेकदा इंग्रजीत म्हात्रे असे नोंदविले जाते. मी जागरूकपणे या चुका लागलीच दुरूस्त करून घेतो पण केव्हा केव्हा माझा सुद्धा नाइलाज असतो. पॅन कार्डवर माझे नाव ’एकनाथ जनार्दन मराठे’ व वडीलांचे नाव ’जनार्धन गोविंद मराठे’ असे तिरपागडे आयकर खात्याने करून ठेवले होते ते मी पारसे गांभीर्याने घेतले नव्हते. पनवेलला जागा घेतल्यावर वर्षभराने बिल्डरने सर्व सदनिकाधारकांना त्यांच्या नावाचा वेगळा मीटर घेवून दिला. पहिले बिल जेव्हा आले तेव्हा माझ्या नावाची एकनाथ जनार्धन म्हात्रे अशी इंग्रजी वाट लावली होती ती सुद्धा मी फारशी मनाला लावून घेतली नव्हती. रेशनिंग कार्डावर नाव बरोबर असल्याने पुराव म्हणून ते देताना माझी काही अडचण होत नव्हती.

एका पावसाळी ट्रेक मध्ये अनवधानाने पॅन कार्ड पाकिटात तसेच राहीले व धबधब्याखाली भिजल्यावर त्याचा पार लगदा झाला. नवीन पॅन कार्ड साठी अर्ज करतानाच वडीलांचे नाव सुद्धा दुरूस्त करून घ्यायचे ठरविले. मधल्या काळात सरकारने फतवा काढून रेशनिंग कार्ड निवासाचा पुरावा म्हणून चालणार नाही असे जाहीर केल्याने माझी भलतीच गोची झाली. टेलिफोनच्या बिलावर नुसते आद्याक्षर होते म्हणून तो पुरावा बाद झाला, वाहन परवान्यावर जनार्धन असेच असल्याने त्याचाही उपयोग नव्हता, वीजेच्या बिलावर तर सगळीच बोंब होती. शेवटी पासबुक पुरावा म्हणून सादर करून नवीन पॅन कार्ड काढले. भविष्यात , खास करून मुलांच्या शिक्षणात, पत्त्याचा पुरावा देताना त्रास होवू नये म्हणून एका मित्राने वीजेच्या बिलावर सुद्धा नाव दुरूस्त करून घे असे सूचविले व मला पण ते पटले. घराकडून जवळ असलेल्या महावितरणच्या कार्यालयात गेल्यावर समजले की नावातली दुरूस्ती फक्त टपाल नाका, पनवेल इकडेच होते. सुट्टीच्या शनिवारी मी पायपीट करून त्या कार्यालयात गेल्यावर समजले की लेखा विभाग सर्व शनिवारी बंद असतो ! म्हणजे नाव बदलण्यासाठी रजा घेणे भागच होते. मधल्या काळात मी अनेकांना हा नामबदल कसा करता येइल, काय काय लागेल याची चौकशी केली. त्यांची उत्तरे ऐकून मी हादरूनच गेलो. सगळ्यांचे म्हणणे पडले की तुला आठ वर्षे काय झोपा काढत होतात का याचा खुलासा द्यावा लागेल. त्यांच्या मते ही नावाची दुरूस्ती नसून मीटरच्या मालकीत घर विकल्याने होणारा बदल असेल ! जनार्धन चे जनार्दन एकवेळ समजू शकेल पण म्हात्रे कोठे व मराठे कोठे ? कशावरून तू म्हात्रे नावाच्या मालकाचे घर रीसेलने घेतले नसशील ? मुद्दा अगदीच दुर्लक्ष करण्यासारखा नव्हता ! आता मी महावितरणच्या कर्मचार्यांच्या मानसिकतेतून बघू लागलो. काय काय बरे पुरावे लागतील ? सोसायटीचे शेयर सर्टीफिकेट – नाही ते नाही पुरणार, सोबत सचिवाचे हा सोसायटी झाल्यापासून सभासद असल्याचे प्रमाणपत्र सोबत घेवूया, अरे हो, आपण घरखरेदीवर मुद्रांक व नोंदणी शूल्क भरले आहे त्याची प्रत सोबत घेवूया, त्याच्यावर नाव बरोबर आहे, सोबत आपले पॅनकार्ड, कार्यालयाचे ओळखपत्र याची प्रत जोडूया – असे एकेक करत निदान 15 पुरावे, मूळ कागद व त्याची नक्कल , अशी जय्यत तयारी करून मी नामबदलाच्या मोहिमेवर रवाना होण्यासाठी मी सज्ज झालो.

लेखा विभागाची खरे तर दहाची वेळ पण 11 पर्यंत तिकडे कोणीच फिरकले नव्हते. तक्रार द्यायला कोणी तिकडे अधिकारीसुद्धा आलेला नव्हता तेव्हा चडफडणे या शिवाय मला पर्यायच नव्हता. अकारा वाजता मंडळी आल्यावर चहापाण्यात 20 मिनिटे गेल्यावर मी लाचारासारखा एका कर्मचार्यापुढे वाकून उभा राहीलो. काय काम आहे ? असे तो खेकसल्यावर मी अदबीने नाव चुकीचे पडले आहे, दुरूस्त करायचे आहे असे सांगितले. त्याने लेखी अर्ज द्यायला सांगितल्यावर मी तत्परतेने तो त्याला दिला. अर्ज न बघताच एखाद्या वीजचोराकडे बघावे असे त्याने माझ्याकडे रोखून बघितले व कशावरून तुम्ही ही जागा विकत घेतली नाही, रीसेलने ? असे पोलिसी खाक्यात विचारले. मी लगेच जागेचे 8 वर्षापुर्वीचे मुद्रांक व नोंदणी प्रमाणपत्र दाखविले. यावर आठ वर्षे काय झोपा काढल्यात काय ? अर्थात याला माझ्याकडे काही उत्तर नव्हते. मी शक्य तेवढ्या नम्र पणे कामावर रजा घेवून आलो आहे, या कामासाठीच खास वेळ काढला आहे असे सांगताच मग आम्ही काय इथे तुमचीच कामे करायला बसलो आहो का ? असे ऐकावे लागले. मी एका मागून एक पुरावे त्याला दाखवू लागलो पण तो नन्नाचा पाढाच लावून बसला होता. नाही, नाही, हे नाही चालणार ! शेवटी मी शरण भावाने तुम्हीच काय करू ते सांगा असे त्याला विचारले. यावर बराच इचार करून त्याने स्टॅम्प पेपरववर आफिडिवेट सादर करावे लागेल असा निकाल दिला. मी तशा प्रतिज्ञापत्राचा काही नमुना आहे का असे विचारताच त्याने बाहेर पाटील म्हणून एक बसतो त्याच्याकडे मला पिटाळले. पाटील महाशयांनी मला कोपच्यात घेवून, साहेब तुम्हाला साधे कसे कळत नाही ? एक गांधी द्या मला, तुमचे काम झालेच म्हणून समजा ! आता मात्र माझ्या सहनशक्तीचा कडेलोट झाला ! हिन्दी चित्रपटाचा हीरो माझ्या अंगात संचारला ! एक से एक डायलॉग माझ्या तोंडातुन बाहेर पडू लागले, अर्थात त्याला कोणीच भीक न घातल्याने मी अजून संतापलो, समोरची खुर्ची उचलून फेकून दिली, काही कागद फाडले, त्या कारकुनाची गचांडी धरली ! राडा केला राडा ! मी स्कूटरला किक मारून पोबारा करण्याच्या बेतात असतानाच पोलिस आले व माझ्या बकोटीला पकडून जीप मध्ये मला फरफटत नेवू लागले. मी सोडा सोडा असे म्हणत ----. बायको मला गदागदा हालवून काय झाले , कोणी धरले ? असे विचारीत होती. म्हणजे हे सगळे स्वप्न होते तर ! सकाळी तिकडे निघताना बायकोने दहा-दहा वेळा बजावून सांगितले की पहाटेची स्वप्ने खरी होतात तेव्हा तिकडे राडा-बिडा करायच्या फंदात पडू नका !

महावितरणच्या कार्यालयात गेलो, 10 वाजता कोणीच आले नव्हते, 11 वाजता आले, 11:30 पर्यंत चहापान चालले. सगळे कर्मचारी आपापल्या जागेवर स्थानापन्न झाल्यावर मी मान खाली घालून एका टेबलावर गेलो , काय काम आहे असे खेकसून विचारल्यावर नाव दुरूस्त करायचे आहे त्याचा अर्ज, सोबतचे पुरावे, 8 वर्षे का नाही आलो याचा खुलासा – अशी टेप सुरू करणार तेवढ्यात त्या कर्मचार्याने एक रजिस्टर काढले – तुमची फालतु बडबड ऐकायला आम्हाला वेळ नाही , तुम्हाला काय नाव पाहीजे तेवढे सांगा, पाल्हाळ नको , असे दटावले. मी स्वत:च त्या रजिस्टर मध्ये बरोबर नाव लिहिले. यावर त्याने मला निघा अशी मानेनेच खूण केली. मी निदान एवढा आणलाच आहे तर अर्ज तरी ठेवून घ्या असे विनविताच तो करवादला “अर्ज काय चुलीत घालू का, लय शिकलेले असाल तर तुमच्याकडे, आम्हाला शानपन शिकवू नका ! पुढच्या बिलावर नाव बरोबर येइल, परत डोस्के खायला इथे येऊ नका.” विश्वास न बसल्याने मी उगीच तिकडे थोडा टाइमपास केला, पाटील नावाचा कोणी चायपानी मागायला येतो का ते बघितले. पण नाही. सगळे कसे शांत शांत होते ! दोन दिवसाने महावितरणच्या साइटवर बरोबर नाव याची देही याची डोळा बघितले व धन्य जाहलो ! पहाटेची स्वप्ने खरी होत नाहीत हेच खरे !

रेशनकार्ड !

पनवेलला घर घेवून रहायला आल्यावर नवीन रेशनकार्ड काढायला तलाठी कार्यालयात गेलो. सोबत आवश्यक सगळी कागदपत्रे घेतली होती. पांढरे कार्ड , फक्त पुरावा म्हणून घ्यायचे असल्याने फारशी कटकट होणार नाही असे वाटते होते. सर्वच सरकारी कार्यालयात आढळणारी अनागोंदी इथे सुद्धा होतीच. एकही माहिती देणारा फलक नव्हता. जे होते त्यावरची माहिती अगम्य भाषेत (सरकारी मराठीत !) दिलेली होती. नवीन गिर्हाइक बघताच एजंट लोकांनी मला गराडा घातला व एवढे रूपये दिलेत तर कार्ड घरपोच करतो अशी ऑफर दिली. अर्थात मी कोणाला भीक न घालता मला हवी असलेली खिडकी गाठली. नवीन रेशन कार्डचा अर्ज द्या असे सांगताच ’अर्ज संपले आहेत, समोरच्या दूकानात जा व अर्ज घ्या’ असे सांगितले ! मी तडक तलाठ्याच्या केबिनमध्ये घुसलो. तुमच्या कडे अर्ज नाहीत व समोरचा दूकानदार ते विकतो हा काय प्रकार आहे असे त्याला आवाज चढवून विचारताच त्याने बेल दाबून एका शिपायाला बोलावले व एक अर्ज मला दिला. पहिली लढत जिंकल्याच्या आनंदात मी तो अर्ज भरून सोबत पुराव म्हणून लागणारी कागदपत्रे त्या बाईच्या तोंडावर फेकली. माझा दणका वर्मी बसल्याने गुमान तिने अर्ज स्वीकारला व दहा दिवसाने कार्ड घेवून जायला सांगितले व एक तारीख एका कागदावर लिहून दिली. या काळात रेशनिंग निरीक्षक म्हणे घरी येवून शहानिशा करून जातो तेव्हा कोणीतरी घरी रहा असेही बजावले. सरकारी काम दिल्या तारखेला होणे अशक्य म्हणून मी अजून 10 दिवस थांबूनच तिकडे गेलो. घरी सुद्धा चौकशीसाठी कोणी आले नव्हते. या वेळी त्या खिडकीतल्या बाईच्या चेहर्यावर आसुरी हास्य फुलले. दिल्या तारखेला तुम्ही आला नाहीत आता नवीन तारीख घ्या असे फर्मान तिने सोडले. मी दिल्या तारखेलाच आले पाहिजे असे काही नाही तेव्हा माझे काम झालेच पाहिजे असे सांगताच विजयी मुद्रेने तिने मला आतला एक फलक दाखविला, त्यावर रेशनिंग कार्ड फक्त बुधवारीच मिळणार असे अत्यंत गिचमिड अक्षरात लिहिले होते ! मी परत तलाठ्याला केबिनमध्ये धडकलो, या वेळी मी त्यालाच केबिन बाहेर काढले. तो बोर्ड त्याला दाखविला व हा बोर्ड कोणाला दिसणार नाही असा का लावला आहे व त्या खाली असे कोणाच्या आदेशावरून लिहिले आहे याचा उल्लेख कसा नाही याचा जाब विचारला. अर्थात ही मनमानी परस्परच चालली होती तेव्हा माझे रेशनिंग कार्ड देण्याचा आदेशच त्याने दिला. तरीही एकाने काडी घातलीच, साहेब यांच्या घरी अजून कोणी निरीक्षक गेला नाही तेव्हा कार्ड कसे द्यायचे ? हा मुद्दा काढला. त्यावर मी दिलेल्या मुदतीत तुम्ही घरी आला नाहीत हा माझा दोष नाही तेव्हा मला कार्ड दिलेच पाहिजे नाही तर बांगलादेशींना कार्ड कसे मिळते याचा मला शोध घ्यायला लागेल ! आता मात्र हे खटले भारी आहे तेव्हा शहाणपण चालवून फायदा नाही असे दिसताच सरकारी यंत्रणा वेगाने कामाला लागली व 10 मिनिटात रेशनकार्ड माझ्या हातात पडले. 10 मिनिटे मी शांत रहावे म्हणून वर मला चहा सुद्धा पाजला गेला !


जाताना “एका सरकारी कर्मचार्याने दूसर्या सरकारी कर्मचार्याला नडू नये” असे “काचेच्या घरात राहणार्यांनी दूसर्यांच्या घरावर दगड मारू नये” च्या चालीवर मला सुनावले मात्र गेले ! चहा पाजल्यामुळे तेवढे मात्र मला ऐकून घ्यायलाच लागले !

एम.टी.एन.एल.चा कारभार !

महानगर टेलिफोन निगम, मुंबई या नावाचे एवढे प्रस्थ आता राहीले नाही . मोबाइल जेव्हा नव्हते तेव्हा मुंबईकरांना निगमने आपल्या मनमानी कारभाराने चांगलेच त्रस्त केले होते. चेहर्यावरचा माज बघून समोरची व्यक्ती म.टे.नि.ल मध्ये वायरमन आहे, कारकून आहे की अधिकारी हे सांगता यायचे ! ग्राहकाला छळायचे कसे याचे अनेक वस्तूपाठ तेव्हा निगमने घालून दिले होते. अगदी नवीन जोडणी मिळण्यापासून ते बिल देणे, वसूल करणे, बिल भरून सुद्धा फोन कट करणे, बंद फोनच्या तक्रारींची दखल न घेणे, या सर्वच बाबतीच ग्राहक भरडला जात होता. तोंड दाबून बुक्क्यांचा मार अशीच तेव्हा अवस्था होती. 1995 च्या आसपास थोडे सुधारणांचे वारे खात्यात शिरले असावेत. मी स्वत: याच सुमारास निगमचा ग्राहक झालो. नातलग कोकणात, सासर औरंगाबादचे, आई- वडील विरारला अशी स्थिती असल्याने फोनला एसटीडी सुविधा माझ्यासाठी अत्यावश्यकच होती. त्याच सुमारास इलेक्ट्रॉनिक लॉकची सोय झाल्याने एसटीडीची सुविधा घेणे जोखमीचे राहीले नव्हते. नायगाव येथील ग्राहक सेवा केंद्रात मी गेलो व फोनला एसटीडीची सोय हवी आहे असे सांगितले. लगेच मला एक अर्ज भरून देण्यास सांगितले गेले. अर्ज भरून दिल्यावर तुमच्या सहीची पडताळणी हवी , तेव्हा तुमच्या बँकेत जावून मॅनजरची सही आणा असे फर्मावले गेले. मी अर्जावर असा काही उल्लेख नाही तेव्हा मला असे करायला का सांगता असे विचारले. हा आगाऊपणा कमी झाला म्हणून माझ्या सहीचे नमुने मी जोडणीसाठी अर्ज केला होता, तेव्हा तुमच्याकडे असायलाच हवेत, तुमच्या कार्यालयातच तपासा असे सांगितले ! सरकारी कर्मचार्याला नियम सांगणे हा भयंकर गुन्हा आहे ! महिला कर्मचार्याने तणतणत तो अर्ज घेतला व मी आता तो पडताळणीसाठी मुख्य कार्यालयात पाठविते, दोन महीने लागतील असे सुनावले ! मी पण आता हट्टाला पेटलो होतो, काहीही झाले तरी परत खेप घालणार नाही, दोन महिने गेले तरी बेहत्तर !


दूसर्याच दिवशीच्या पेपरात दिलेल्या जाहीरातीत चक्क निगमनेच ’एसटीडी हवा आहे का ?’ असा लाडीक प्रश्न विचारला होता व नुसता या नंबरावर फोन करा अशी ऑफर दिली होती. मी लगेच त्या नंबरावर फोन लावला. मिळालेल्या माहीतीप्रमाणे दोन ओळीचा अर्ज व सोबत सहीचा पुरावा म्हणून माझ्या कार्यालयीन ओळखपत्राची प्रत मी फॅक्स केली. दूसर्याच दिवशी फोनवर एसटीडी सुविधा चालू झाली !


त्या नंतर दोन महीन्याने निगमकडून एक पत्र आले . तुम्ही एसटीडीसाठी अर्ज करताना सहीची पडताळणी न केल्याने तुम्हाला ही सोय देता येणार नाही असे सांगून चक्क दिलगिरी व्यक्त केली गेली होती ! सरकारी खात्यात दोन विभागात कसा ताळ्मेळ नसतो त्याचा हा घ्या पुरावा !

’बेस्ट’ उपाय योजना !

साधारण 1985 च्या सुमारास सुट्या पैशांची अभूतपुर्व टंचाई झाली होती. नेहमी सारखीच सरकारला अनेक वर्षानी जाग आली व चक्क नाणी आयात केली गेली होती. पण मधल्या काळात मुंबईकर या नाणेटंचाईने चांगलेच हैराण झाले होते. नाणेटंचाईचे अनेक खुमासदार किस्से त्यावेळी पब्लिकमध्ये चघळले जात होते. कोणी काय म्हणे लग्नात हुंडा नको पण 100 रूपयाची सुट्टी नाणी द्या असा आग्रह धरल्याने ठरलेले लग्न मोडले, भिकार्याला पाच पैसे चार आणे भिक म्हणून लोक देत व त्याच्याकडून मोड मिळवून आपली सुट्या पैशाची नड भागवत, भिकारी सुद्धा सुटे पैसे विकून म्हणे गब्बर झाले होते, सुटे पैसे नाहीत म्हणून लोक भीक घालत नाहीत म्हणून भिकार्यांनी आत्महत्या केल्याच्या सुद्धा बातम्या होत्या ! घरोघरी मुलांच्या पिगा बँका फोडून त्यातल्या सुट्यावर मोठ्यांनी डल्ला मारला होता, घरी चोरी करण्यासाठी शिरलेला चोर नोटांऐवजी नाणी घेवून पळाला होता --- ! खरे वांदे झाले होते बेस्टचे ! बेस्टची तिकिटे तेव्हा अगदी 25 पैशापासून सुरू होती. प्रवाशाने रूपया काढून 25 पैशाचे तिकिट मागितल्यास त्याचे व वाहकाची जुंपायची. कधी कधी प्रकरण हातघाईवर जायचे. शेवटी बेस्ट प्रशासनाने नाण्याएवजी कूपन पद्धत आणली व ही बेस्ट कूपन मुंबईभर अधिकृत चलनासारखी वापरली जाउ लागली . अगदी मंगल कार्यात आहेर म्हणून सुद्धा पाकिटात ही बेस्टची कूपने दिली जात !


पण हा उपाय राबविण्याआधी बेस्टने एक योजना राबविली होती. सुटे पैसे नसतील तर वाहक तिकिटामागेच किती पैसे बाकी आहेत ते स्वत:चा बिल्ला नंबर टाकून लिहून द्यायचा. प्रवाशाने ते तिकिट वडाळा आगारात दिल्यास बेस्ट त्याला ते पैसे परत करणार अशी ती योजना होती ! काय पण डोके चालविले होते ! जास्तीत जास्त 75 पैसे परत घेण्यासाठी मुंबईच्या कोणत्याही भागातुन निव्वळ तिकिटाचे बाकी सुटे पैसे घ्यायला कशाला कोण येणार ? पण हीच तर सरकारी कामकाजाची खासियत असते ! त्या वेळी मी वडाळ्यालाच रहायला होतो. एकदा असेच सुटे पैसे नसल्याने बाकी 25 पैसे मला वाहकाने तिकिटावर लिहून दिले व वडाळ्याला जाउन घ्या असे फर्मावले ! एक अनुभव म्हणून मी वडाळ्याच्या आगारात गेलो. अनेक ठीकाणी चौकशी केल्यावर व रूपयाचे रक्त आटविल्यावर मला एकदाचा तो सुटे पैसे परत करणारा विभाग मिळाला. तिकडे मला एक छापील अर्ज देण्यात आला. त्याच्या तीन प्रती होत्या. या सगळ्या कागदांचा खर्चच रूपयाएवढा झाला असता ! त्या अर्जावर नाव, पत्ता, जन्म तारीख, प्रवासाची तारीख, मार्ग , वेळ, किती पैसे दिले होते व किती परत मिळायला हवेत असे रकाने होते. अर्ज तीन प्रतीत भरायचा होता ( एक स्थळ प्रत, एक लेखा विभागाची, एक प्रशासकिय प्रत ! ) पण कार्बन नसल्याने मला ते सगळे अर्ज वेगवेगळे भरावे लागले, माझी निदान पाच पैशाची तरी शाई संपली असावी !


शेवटी अर्ज व तिकिट जोडून मी एका काउंटर वर दिले. मला वाटले की लगेच मला 25 पैसे परत मिळतील, पण तसे काही नव्हत. मी अर्ज केल्यानंतर त्या वाहकाला डेपोत बोलवून ती सही त्याचीच असल्याची खात्री केली जाणार होती व त्याच्याकडून तेवढ्या पैशाची भरपाई करून घेतली जाणार होती. ते झाल्यावर माझे 25 पैसे मला चक्क मनिऑर्डरने घरपोच मिळणार होते ! साधारण आठ दिवसाने 25 पैशाची मनिऑर्डर घेवून पोस्टमन दारी आला ! पैसे देताना पोस्टमनला सुद्धा हसू आवरत नव्हते, कारण मनिऑर्डरचा छापील अर्जच तेव्हा 15 पैशाला मिळायचा शिवाय कमिशन म्हणून निदान 25 पैसे पोस्ट खात्याला द्यायला लागायचे ! म्हणजे 25 पैसे परत करण्यासाठी बेस्टने तीन प्रतीतल्या अर्जाचा निदान 1 रूपया, मनिऑर्डरचा अर्ज अधिक कमिशन असे एक रूपया चाळीस पैसे खर्च केले होते ! मला प्रश्न पडला की प्रवाशाचे 25 पैसे परत करण्यासाठी धडपड करणार्या बेस्ट प्रशासनाचे कौतुक करायचे की त्या साठी मुंबईच्या करदात्यांचे एक रूपये चाळीस पैसे खर्च केल्याबद्द्ल संताप व्यक्त करायचा ?

गुगलवर सापडली सोनपापडी !

अध्यक्षांच्या कार्यालयात ’कुछ मिठा हो जाय’ असा घोष सतत चालू असतो. अधिकारी वर्गाला मिळणारे प्रमोशनचे गाडे आमच्या साहेबाच्या मान्यतेशिवाय पुढे जाउच शकत नाही त्यामुळे संबंधित अधिकारी सतत आमच्या संपर्कात असतो व साहेबाची सही झाली की तोंड गोड करायला तो स्वत: येतोच ! तसेही आम्ही आज कोणाचा वाढदिवस आहे हे बघून त्याला शुभेच्छा देण्यासाठी फोन करतो व “त्याने” किंवा “तीने” तिच्या बर्थडेला कसे तोंड गोड केले होते त्याची हटकून आठवण करून देतो, गोळी अचूक लागते व मिठाईचे पुडके आमच्या कार्यालयाला सत्वर धाडले जाते.अशीच एकदा आलेली मिठाई आम्ही फस्त केली व त्यानंतर मात्र धमालच झाली !


खाल्लेली मिठाइ कोणती असा फालतू प्रश्न माझ्या डोक्यात आला व तो सगळ्यांनाच अस्वस्थ करू लागला. नाव तर अगदी तोंडावर होते पण चटकन आठवत मात्र नव्हते. अनेक नावे घेतली गेली पण ते नक्की नाही यावर मात्र एकमत होत गेले. उत्तर न सापडल्याने सगळे खापर माझ्यावरच फूटले. याने नको तो प्रश्न उपस्थित करून सगळ्या मिठाईची गोडी घालविली तेव्हा उत्तर त्यानेच द्यावे व न देता आले तर अशीच मिठाई सगळ्यांना खिलवावी या शिक्षेवर एकमत झाले. मी डोके चालवित असतानाच बाकी सगळे वेगवेगळे पर्याय सुचवून माझी मस्त फिरकी घेत होते. माझे संगणकवेड माहीत असल्याने एकाने “अरे तू संगणकावर का शोधत नाहीस” असे सांगून चांगलाच हशा पिकविला.


Why not ? मी सुद्धा मग ते आव्हान स्वीकारले. गुगल नामक वाटाड्यावर हवे असलेले काहीही सापडत नाही. हा वाटाड्या वाट दाखवित नाही तर वाट लावतो किंवा वाटेला लावतो हा माझा आजवरचा अनुभव. गुगलवर काही शोधणे म्हणजे “खांब खांब खांबोली खेळणे” ! तरीही काही शोधायचे म्हटले की मी गुगलच वापरतो ! पण आत्ता आपण जे काही गोड खाल्ले ते या वाटाड्याला सांगणार तरी कोणत्या तोंडाने सॉरी शब्दाने ? पण जरा विचार केल्यावर मला मार्ग सापडला ! जो पदार्थ चाखला होता त्या करता हलदीरामची ख्याती होती. एवढी मोठी कंपनी म्हणजे तिची वेबसाइट असणारच, त्यात तिच्या प्रसिद्ध उत्पादनांची जाहीरात तर असणारच, त्या मिठायांचे फोटो सुद्धा असणारच ! मग असे फोटो बघत जायचे व आपण जी मिठाई खाल्ली ती तशी दिसते का ते बघितले की नाव सापडणारच ! मग, काय ! गुगलच्य सर्च बार मध्ये हल्दीराम शब्द टाकला , अगदी पहिले छूट हल्दीरामची वेब साइट मिळाली. ती उघडल्यावर स्वीट्सवर क्लिक केल्यावर जी पहिली मिठाई उघडली तीच तर आम्ही आता फस्त केली होती ! सोनपापडी ! युरेका , युरेकाच्या चालीवर मी सोनपापडी, सोनपापडी असे ओरडताच सगळे सहकारी, अरे हो रे ! आठवले, आठवले, सोनपापडीच ती ! बरोब्बर ! अशी कबूली देवून मोकळे झाले. आता खरेतर मी पार्टी द्यायचा काहीही प्रश्न नव्हता पण लगेच मला हरभर्याच्या झाडावर चढवून “काय साल्याची कमांड आहे नाही संगणकावर ! मिठाई सुद्धा शोधून काढतो, मराठे, इस बात पे हो जाय एक पार्टी !” असे सहकार्यांनी कबूल करून घेतलेच !

युद्ध जिंकणारे मराठे तहात का हरतात हे गुगलवर समजेल का ?!!!

फाइलला पाय कसे फूटतात ?

मी 1986 मध्ये मुंबई पोर्ट ट्रस्ट मध्ये गोदी विभागात कामाला लागलो. निम-सरकारी संस्था असूनही फाइल वा लाल फीतीशी माझा अगदी अध्यक्षांच्या कार्यालयात बदली होईपर्यंत संबंध आला नव्हता. त्या आधी 12 वर्षे संगणक विभागात असताना सुद्धा माझा बहुतांश भर पेपरलेस वरच होता. अगदी सुरवातीला फिल्ड वर्क असल्याने “रात गयी बात गयी” असेच काम चालायचे. समोर असेल ते काम तेव्हाच उडवले की चौकशी झाली तरी अगदी काल काय केले ते आठवत नाही असे बिनदीक्कत सांगता यायचे. नवीन जागी मात्र सगळे व्यवहार फायलीमार्फतच होतात ! फाइल चालते, हलते आणि बोलतेसुद्धा ! मला सुरवातीला हा प्रकार खूपच जड गेला. फाइल आली का ? इथपासून केव्हा गेली, कोणाकडे गेली, शेरा काय मारला आहे असे अनेक प्रश्न मला फेस करावे लागले. मी येण्या आधी एका रजिस्टर मध्ये नवी फाइल / पत्र आल्यावर तिला नंबर देवून ती कोणाकडून आली, त्या विभागाचा संदर्भ कमांक, विषय व साहेबाची सही व शेरा असल्यास तो नोंदवल्यावर ती परत केव्हा पाठविली त्याची रकान्याप्रमाणे लिखीत नोंद असे. रजिस्टर मध्ये बघून फाइल संबंधीच्या चौकशांना उत्तर देणे खूपच वेळकाढूपणाचे, किचकट होते. तेव्हा मी सगळ्यात आधी त्याचे एक्सेलीकरण केले. त्या मुळे काहीही इनपुट मिळाला / टाकला तरी फाइलचा ट्रॅक शोधणे सोपे झाले. अशा प्रकारच्या सर्व चौकशा मी सेकंदात उडवू लागल्यावर अनेकांना मी न बघताच ठोकून देत आहे वाटू लागले होते ! अर्थात मग सर्वच विभागात ही पद्धत राबविली गेली. पण तरीही काही फाइलचा पत्ता लागत नसे तो नसेच ! फोनवर चौकशी करणारा “दोन दिवसापुर्वीच तुमच्या कार्यालयात पाठविली, नाही कसे म्हणता ?” असे विचारीत मला फैलावर घेत असे. कधी कधी “संगणकात बघून मारे सांगता फाइल दोन दिवसापुर्वीच पाठविली, मग अजून ती कशी मिळाली नाही ?” अशीही झाडाझडती होत असे. यापेक्षा गंभीर प्रकार म्हणजे फाइल आल्याचीच मुळात संगणकात नोंद नसे तर कधी ती आमच्याच कार्यालयात असल्याचे संगणक दाखवे पण ती प्रत्यक्षात साहेबाच्या टेबलावरच नसे ! एवढे सगळे करून सुद्धा टीकेचे धनी व्हायला लागते म्हणून मी खूपच अस्वस्थ झालो होतो. फाइलचे होते तरी काय ? या प्रश्नाने माझी झोप काही काळ तरी उडविली होती. फाइल साहेवाच्या टेबलावरूनच गुल होणे भयानक होते कारण सायबाला फाइल कोठे गेली असे विचारायची सुद्धा सोय नसे !

शेवटी मी या प्रश्नाला भिडायचे ठरविले. फाइल पाठविली आहे असे छातीठोकपणे सांगणार्याला आधी मी ती फाइल घेतल्याची सही दाखव असे सांगू लागलो. फाइल थेट आमच्याकडे येणार होती की दूसर्या विभागातुन आमच्याकडे येणार होती ते सुद्धा विचारू लागलो. बहुतेक न मिळणार्या फाइल एकतर मला दिलेल्याच नसत किंवा दूसर्याच विभागात असून त्या आमच्या कार्यालयात पोचल्याच नसल्याचे समजत असे. माझा अर्धा ताप कमी झाला. फाइल आम्ही पाठवून सुद्धा न मिळणे – याचे कारण बहुतेकदा ती फाइल संबंधित विभाग प्रमुखाच्या कार्यालयात पडून असे हेच होते. कधी कधी साहेबच एका विभागाची फाइल दूसर्या विभागाकडे, जसे कायदा वा अर्थ खात्याच्या अभिप्रायासाठी पाठवित व ज्याची फाइल आहे तो ती मिळत नाही म्हणून बोंब मारे. मग आम्ही अशी नोंद संगणकात ठेवू लागलो व मूळ विभाग प्रमुखाच्या पीएला फोन करून त्याची माहीती देवू लागलो. आता फाइल गहाळ होणे हे प्रकार बरेच आटोक्यात आले तरीही अध्यक्षांच्या टेबलावरून फाइल गुल होण्याचे प्रकार मधून मधून होतच होते ! अशीच एक गुल झालेली फाइल महीन्याभराने नवीन टाचणासह पुन्हा माझ्या टेबलावर दिसताच मला भूताटकीचाच प्रकार वाटला. तपास केल्यावर कळले की साहेबानीच त्या विभागप्रमुखाला बोलावून ती फाइल अधिक माहीतीसाठी परत केलेली होती. मी मग सर्व विभागप्रमुखांना भेटून अशी थेट फाइल आणल्यास कृपया मला कळवित जा अशी विनंती केली. साहेबाच्या रूमबाहेर असलेल्या शिपायांना कोणीही अधिकारी रीकाम्या हाताने केबिनमध्ये गेला आणि फाइल घेवून बाहेर पडला तर लगेच आम्हाला कळवायला सांगितले. मग तशी वर्दी मिळताच आम्ही लगेच त्या विभागप्रमुखाला गाठतो व फाइलची नोंद अपडेट करतो !

काही विभाग कार्यालये पार माझगाव वा वडाळ्याला आहेत. अशा ठीकाणी दिवसातुन फक्त दोनदाच बटवडा होत असे व फाइल न मिळण्याचे ते एक मुख्य कारण असे. अनेकदा विभागप्रमुख फाइल डीसपॅचने पाठवू नका, आमचा शिपाई पाठवतो त्यालाच द्या असे सांगतात. अशा फाइल आम्ही वेगळ्या ठेवायचो व त्या शिपायाकडे द्यायचो. मी नवीन असताना यातलीच एक फाइल गुल झाली. काही महिने तपास करून सुद्धा ती सापडली नाही तेव्हा डुप्लिकेट फाइल बनवून तिच्यावर मंजूरी घेण्यात आली. सहा महिन्याने मी एक फाइल बंद करण्यासाठी एक मोठे पाकिट घेतले तेव्हा त्यात आधीच एक फाइल दिसली. लापता झालेलीच ती फाइल होती ! बहुदा मी आधी ती फाइल डीसपॅचने पाठविण्यासाठी पाकीटात भरून ठेवली असावी मी नसताना ती कोणी शिपाई न्यायला येणार असा निरोप मिळायावर वेगळी ठेवली ती तशीच राहून गेली असणार ! मग मात्र आम्ही हे प्रकार बंद केले व फाइल तडक डीसपॅच विभागात पाठवून हवी असेल तर तिकडूनच घ्या असे सांगू लागलो.


एकदा मात्र फारच गंभीर मामला घडला. टेंडरची एक फाइल काही केल्या सापडत नव्हती. संबंधित विभाग प्रमुख रोज फोन करून आम्हाला झाडत होता व आम्ही साहेब गेल्यावर त्यांची केबिन झाडून ती फाइल शोधत होतो. अनेकांना फोन करून झाले, प्रत्यक्ष भेटून झाले पण काहीही थांगपत्ता लागत नव्हता. आमची विश्वसनीयताच धोक्यात आली होती व कारवाईची टांगती तलवार लटकत होतीच. अचानक सतर्कता विभागाच्या प्रमुखानी फोन केला व माझ्या विभागाचा काहीही संबंध नसलेली फाइल तुम्ही मला का पाठविलीत म्हणून फायरींग चालू केली. या फाइलमुळे मी संपूर्ण आठवडा हैराण आहे असे आम्हालाच सुनावले. आम्ही ताबडतोब माफी मागून ती फाइल आणायला शिपायाला पिटाळले. आम्ही शोधत होतो ती फाइल तीच होती ! सतर्कता विभागाच्या काही फाइल गोपनीय असतात व साहेब स्वत:च त्या पाकीटात भरून सील करून त्या विभागाला पाठवितात. अशाच एका फाइलबरोबर ती फाइल बंदोबस्तात बाहेर पडली होती !

आमच्याकडे जी पत्रे येतात, साधारण दिवसाला 40 ते 50, जसे आयातदार, निर्यातदार, जहाज मालक वा त्यांचे प्रतिनीधी, केंद्र सरकारचे जहाज मंत्रालय व इतर खाती, आम्ही कारवाईसाठी साहेबांच्या सहीने संबंधित खात्याकडे पाठवितो. मूळ प्रत त्या कार्यालयाला जाते व तीची एक प्रत आमच्या रेकॉर्डला असते. या ओसी प्रतींमुळे सुद्धा मी खूप त्रासलो होतो. अनेकदा संबंधित विभाग आमची प्रत हरविली आहे असे सांगून आमच्या ओसी वरून दूसरी प्रत मागायचा. मला अनेकदा आमची ओसीच मिळत नसे ! असे प्रकार वरचेवर घडू लागल्याने मी चांगलाच धास्तावलो. एकदा एकाने असेच एका ओसीची प्रत मागितली व मी ती सापडत नाही असे नम्रपणे सांगताच आमची फोनवरच जुंपली. तुम्हाला द्यायची नसेल तर सरळ नाही सांगा पण सापडत नाही असे खोटे का सांगता ? या त्याच्या वाक्याने मी भडकलो व उगाच आरोप करू नका म्हणून सुनावले त्यावर त्याने काल श्रॉफने ओसी आहे म्हणून सांगितले आज तुम्ही नाही म्हणून सांगता याचा अर्थ काय ? असा उलट जाब विचारला. त्या दिवशी श्रॉफ आला नव्हता म्हणून मी त्याचा ड्रावर उघडला व माझे डोळेच विस्फारले ! मला ज्या ज्या ओसी सापडत नव्हत्या त्या सगळ्या त्या खणात विश्रांती घेत होत्या. ओसीची प्रत हवी असल्याचा फोन श्रॉफला आल्यावर तो लगेच ती ओसी आपल्या ताब्यात घ्यायचा व कामाच्या धावपळीत प्रत काढायचे विसरूनच जायचा. कधी प्रत काढायचा पण ओसी जागेवर ठेवायला विसरायचा. ती ओसी मात्र त्याच्या खणात तशीच पडून रहायची, पुढच्या वेळी मी फोन घेतल्यावर ती मला कशी सापडणार ? आता ओसी मिळत नसली की मी आधी श्रॉफचा ड्रावर उघडतो !

आता मात्र मी ठामपणे सांगू शकतो की निर्जीव असलेली फाइल / प्रत्र कधीच हरवत नसतात, त्यांना पाय सुद्धा फुटत नाहीत. ती सांभाळणारी माणसे मात्र सोयीप्रमाणे त्यांना हरवितात वा शोधून काढतात ! आता “आदर्श”ची फाइल कोठे असेल ते मात्र मला विचारू नका !