हो, देव आहे !

स्वत:ला नास्तिक, अनीश्वरवादी म्हणवणार्या विज्ञानाच्या प्राध्यापकांचे नवीन विद्यार्थीसाठीचे पहिलेच व्याख्यान असते. प्राध्यापक महाशय देव हा विज्ञानाच्या प्रसाराला कसा मारक ठरत आहे हे ठसवायच्या प्रयत्नात असतात. एका विद्यार्थाला ते उभे रहायची खूण करतात आणि त्या दोघात प्रश्नोत्तरे चालू होतात.

प्राध्यापक – तू देव आहे असे मानतोस का ?
विद्यार्थी – नि:संशय ! देव आहे !
प्राध्यापक – मग देव चांगला असतो का ?
विद्यार्थी – नक्कीच !
प्राध्यापक – देव सर्व शक्तीमान असतो का ?
विद्यार्थी – हो !
प्राध्यापक – माझा भाउ कर्करोगाने मेला, तो बिचारा देवाची प्रार्थना करीत होता. आपण सगळेच आजारी माणूस बरा व्हावा म्हणून काही प्रयत्न करीत असतोच. पण देव मात्र काहीच करीत नाही ! तरी तो चांगला ? काय ?
( यावर विद्यार्थी काहीच बोलत नाही )
प्राध्यापक – अरे तू काहीच का बोलत नाहीस ? परत विचारतो , देव चांगला असतो का ?
विद्यार्थी – होय !
प्राध्यापक – सैतान चांगला असतो का ?
विद्यार्थी – नाही.
प्राध्यापक – मग हा सैतान येतो तरी कोठून ?
विद्यार्थी – देवानेच सैतान सुद्धा जन्माला घातला आहे.
प्राध्यापक – आता कसे अगदी बरोब्बर बोललास ! आता मला सांग की जगात पाप असे काही असते का ?
विद्यार्थी – हो.
प्राध्यापक – पाप सगळीकडे आहे, खरे ना ? आणि या सर्वाचा कर्ता-सवरता देवच आहे नाही का ?
विद्यार्थी – हो.
प्राध्यापक – मग आता सांग की पापाचा बाप कोण ?
( विद्यार्थी निरूत्तर )
प्राध्यापक – जगात आजार असतात का ? व्यभिचार ? द्वेष ? कुरूपता ? या सर्व गोष्टी जगात असतातच ना ? हो की नाही ?
विद्यार्थी – होय सर.
प्राध्यापक – मग हे सगळे कोणी केले ?
( विद्यार्थी निरूत्तर )
प्राध्यापक – विज्ञान सांगते की पंचेद्रीयाद्वारे आपल्याला आजुबाजूच्या गोष्टींची जाणीव होते. आता मला सांग की तू कधी देव बघितला आहेस का ?
विद्यार्थी – नाही सर.
प्राध्यापक – तू देवाचा आवाज तरी ऐकला आहेस का ?
विद्यार्थी – नाही सर.
प्राध्यापक – देव आहे अशी जाणीव तुला कधीतरी झाली आहे का ? त्याची चव म्हणा किंवा गंध किंवा स्पर्श तरी ?
विद्यार्थी – खरे आहे सर, मला अशी काहीही जाणीव झालेली नाही.
प्राध्यापक - तरीही देव आहे असे तुला वाटते ?
विद्यार्थी – हो !
प्राध्यापक – अनुभवजन्य, वस्तुस्थितीजन्य वा प्रत्यक्षप्रमाणाच्या आधारे शास्त्र म्हणते की देव अस्तित्वात नाही. तुला यावर काय म्हणायचे आहे ?
विद्यार्थी – काहीही नाही, पण तरीही देव आहे अशी माझी श्रद्धा आहे.
प्राध्यापक – खरे आहे ! श्रद्धा, विश्वास ! आणि हीच तर शास्त्राच्या मार्गातली धोंड आहे !
विद्यार्थी – सर, उष्णता असे काही असते का ?
प्राध्यापक – हो.
विद्यार्थी – मग थंड असे काही असते का ?
प्राध्यापक – हो.
विद्यार्थी – नाही सर. थंड असे काहीही नसते !
( एवढा वेळ प्राध्यापक प्रश्न विचारीत असतात आणि विद्यार्थी बचावात्मक भूमिकेत असतो ! आता प्रथमच विद्यार्थी प्राध्यापकाच्या प्रतिपादनाला आवाहन देतो ! या नाट्यमय कलाटणीने वर्ग स्तब्ध होतो.)
विद्यार्थी – सर, तुमच्या शास्त्रात भरपूर उष्णता आहे, अती उष्णता सुद्धा आहे, अगदी प्रचंड उष्णता सुद्धा आहे. तशीच कमी उष्णता व उष्णतेचा अभाव सुद्धा आहे.
पण थंड असे काही नाही. आपण उणे 458 एवढी उष्णता मोजू शकतो, या पुढे मोजू शकत नाही. पण थंड असे मात्र काहीही नाही. उष्णतेच्या अभावाला आपण ढोबळपणे थंड असे म्हणतो.थंड असे काही आपण मोजू शकत नाही. उष्णता म्हणजेच उर्जा. थंड म्हणजे उष्णतेच्या विरूद्ध स्थिती नव्हे, तर उष्णतेचा अभाव.
(आता वर्गात टाचणी पडेल तरी आवाज घुमेल एवढी शांतता.)
प्राध्यापक – मान्य. मग याच मताने मग अंधार नसेल तर रात्र तरी कशी असेल ?
विद्यार्थी – सर, तुम्ही परत चूकता आहात. अंधार म्हणजे कशाचा तरी अभावच ! जसे कमी प्रकाश, साधारण प्रकाश , प्रखर प्रकाश, विजेचा प्रकाश – प्रकाश नाही अशी सतत स्थिती असल्यास तुम्ही तिला अंधार आहे असे म्हणता ! हो ना ? तेव्हा प्रत्यक्षात काळोख असे काही नाहीच. तसे काही खरेच असते तर अंधार तुम्हाला अधिक गहीरा करता आला असता. आला असता ना करता ?
प्राध्यापक – तुला नक्की म्हणायचे तरी काय आहे ?
विद्यार्थी – मला म्हणायचे आहे की तुमचे पदार्थ विज्ञानाचे सिद्धांत हेच एक थोतांड आहे !
प्राध्यापक – थोतांड ? ते कसे काय बुवा ?
विद्यार्थी – तुम्ही द्वैतवाद हा सिद्धांत मानता. तुमचे असे म्हणणे आहे की जीवन आहे तसाच मृत्यूही आहे. देव चांगला असेल तर वाईटही असतोच. तुम्ही देव ही कल्पना वस्तूप्रमाणे मोजू पाहता. सर, शास्त्राला अजून विचार म्हणजे काय ते ही सांगता आलेले नाही. तुम्ही शास्त्रात विद्युत आणि चुंबकिय शक्तींचा वापर करता पण ती तरी कोणी कधी बघितली आहे ? त्याचे तरी तुम्हाला कोठे धड आकलन झाले आहे ? तुम्ही जन्म आणि मरण एकमेकांच्या विरूद्ध समजता तेव्हा तुम्ही मरणाचा वेगळा पुरावा देवू शकत नाही या सत्याकडे डोळेझाक करता ! मरण म्हणजे जगण्याच्या विरूद्ध स्थिती नाही तर जिवंतपणाचा अभाव म्हणजे मरण !
सर, आता मला जरा सांगा की तुम्ही विद्यार्थांना डार्विनचा उत्क्रांदीवाद, माकडापासून माणूस झाला, असे शिकविता ना ?
प्राध्यापक – तुला जर नैसर्गिक उत्क्रांतीवाद असे म्हणायचे असेल तर होच मुळी , मी हेच शिकवितो.
विद्यार्थी – मग ही जी काही उत्क्रांतीवादाची प्रक्रीया, माकडाचे माणूस होणे, तुम्ही कधी आपल्या डोळ्याने बघितली आहे का ?
(प्राध्यापक नुसतेच हसून मानेने नकार देतात, त्यांना आता हा वाद कोठे जाणार हे लक्षात येते )
विद्यार्थी – उत्क्रांतीवादाची प्रक्रीया कोणी बघितली नाही, यात सातत्य आहे असेही कोणी सिद्ध करू शकत नाही तर मग सर तुम्ही तुमचे मत मुलांवर लादत आहात असे म्हणायचे का ? मग तुम्ही शास्त्रज्ञ आहात की धर्मगुरू ?
(वर्गात एकच खळबळ माजते )
विद्यार्थी – या वर्गातल्या कोणीतरी प्राध्यापकांचा मेंदू बघितला आहे का ?
( सगळा वर्ग हास्य कल्लोळात बुडून जातो )
विद्यार्थी – असा कोणीतरी आहे का जी ज्याने यांचा मेंदू ऐकला, अनुभवला, त्याला स्पर्श केला, त्याचा गंध घेतला ? कोणीही नाही. मग अनुभवजन्य, वस्तुस्थितीजन्य वा प्रत्यक्षप्रमाणाच्या आधारे शास्त्र म्हणते की तुम्हाला मेंदूच नाही ! सर, तुमच्या विषयी पुर्ण आदर ठेवून विचारतो की मग तुमच्या शिकविण्यावर आम्ही विश्वास का ठेवायचा ?
( वर्ग एकदम शांत. प्राध्यापक त्या विद्यार्थाकडे एकटक पाहत आहे, त्यांचा चेहरा भंजाळलेला. )
प्राध्यापक – मला वाटते की या विश्वासाच्या गोष्टी आहेत.
विद्यार्थी – अगदी बरोबर सर – विश्वास हाच देव व माणूस यातला दुवा आहे. विश्वासावरच जग चालले आहे, हा विश्वासच चराचरांना प्रेरणा देतो, जीवन देतो !

(टीप – हा इंग्रजी संवाद कोणीतरी खूप वर्षापुर्वी मला फॉरवर्ड केला होता, पण काही महीन्यापुर्वी मात्र आलेल्या इमेलमध्ये हाच संवाद प्रत्यक्ष वर्गात घडला असल्याची व तो विद्यार्थी दूसरा तिसरा कोणी नसून एपीजे अब्दूल कलाम आझाद असल्याची पुस्ती जोडली आहे. माझ्या माहीतीप्रमाणे हे खरे नसावे. कोणी यावर अधिक प्रकाश टाकू शकेल का ? )